جنگ سایبری روسیه و اوکراین و ضرورت حکمرانی مجازی

در روز‌های اخیر علاوه بر گزارش اخبار حملات نظامی در جنگ اوکراین و میزان پیشرفت هر کدام از طرفین درگیر جنگ، خبر‌های زیادی را نیز در خصوص تحریم¬ها و حملات سایبری و یا تکنولوژی¬های مربوط به این حوزه می¬بینیم که توجه به آن از منظر حکمرانی مجازی حائز اهمیت است. به همین منظور در این گزارش اقدامات اخیر کشور‌ها در این حوزه و ضرورت توجه به حکمرانی مجازی را مورد بررسی قرار داده¬ایم.
• جنگ روسیه و اوکراین در فضای سایبر
بعد از آغاز حمله روسیه به اوکراین، علاوه بر ایجاد تنش¬های سیاسی میان کشور‌های مختلف و درگیری¬های نظامی در اوکراین، اقدامات تلافی¬جویانه مختلفی نیز در حوزه فضای مجازی و تکنولوژی¬های وابسته به آن صورت گرفت.
در همان روز‌های ابتدایی جنگ، گزینه‌های آمریکا برای اخلال در توانمندی روسیه در حمله به اوکراین به روی میز قرار گرفت که ان‌بی‌سی به نقل از چهار مقام آمریکایی گزارش داد اخلال در اینترنت روسیه یکی از این چهار گزینه پیشنهادی بوده است. همچنین در ادامه کشمکش¬ها، گروه هکری anonymouse در اطلاعیه¬ای بیان کرد که رسما وارد جنگ سایبری علیه روسیه شده است. این خبر در حالی منتشر شده بود که پیش از آن چند وب¬سایت دولتی روسیه مانند کرملین و دوما و همچنین سایت خبری RT مورد حملات سایبری قرار گرفته بودند.
به غیر از حملات سایبری و تحریم¬های مربوط به این حوزه، عملیات روانی دو طرف درگیر در جنگ در بستر فضای مجازی نیز با شدت ادامه داشت. مقامات آمریکایی چنین مطرح می¬کردند که روسیه با انتشار گزارش‌های نادرست در مورد تسلیم شدن نیرو‌های اوکراینی در مقیاس وسیع، یک کمپین فریب و گمراه‌سازی راه انداخته است. از سوی دیگر روسیه نیز اوکراین و کشور‌های همسو را به دروغگویی در خصوص علت جنگ و رویداد‌های مرتبط با آن متهم می¬کردند. در همین روز‌ها بود که خبری مبنی بر اینکه روسیه، توئیتر را فیلتر کرده است در رسانه¬ها منتشر گردید و سایت نت بلاکس که دسترسی به اینترنت را در سراسر جهان رصد می¬کند، بیان کرد که دسترسی به توئیتر برای کاربران روسیه مسدود شده است. مدیر این سایت با هدف محکوم کردن روسیه در خصوص این اقدام بیان کرد «محدودیت روسیه بر توئیتر، به طور قابل توجهی جریان آزاد اطلاعات را در زمان بحرانی که مردم بیشتر به اطلاع¬رسانی نیاز دارند، دچار اختلال می¬کند». اما محدودیت توئیتر تنها چالش مردم روس¬ در حوزه فضای سایبر نبود. در آن زمان، خبرگزاری آلمان گزارش داد در روسیه اولین نشانه‌های مشکل در پرداخت پول به مردم این کشور مشاهده می‌شود. در مسکو و دیگر شهرها، بسیاری از دستگاه‌های خودپرداز خالی شده بود و مردم نمی‌توانستند پول نقد دریافت کنند. دویچه وله گزارش داد که یک شهروند مسکو به خبرگزاری آلمان گفته است که او در روز شنبه ۲۶ فوریه پس از تلاش بسیار و رجوع به چندین دستگاه خودپرداز بالاخره دستگاهی از بانک «اسبر» یافته است تا بتواند ۷۵۰۰ روبل (۸۰ یورو) دریافت کند. یک شهروند ۴۱ ساله دیگر گفته است که خودپرداز «روس‌بانک» در فروشگاه بزرگ و لوکس «گام» که امکان دریافت ارز یورو را هم می‌داد، دیگر ارز خارجی نمی‌دهد.
• حملات سایبری و چند نکته
با ورود نیرو‌های روسیه به داخل خاک اوکراین و اختلال و قطع شدن اینترنت در بخش‌هایی از اوکراین، «میخایلو فدروف» وزیر تحول دیجیتال اوکراین در توئیت خود خطاب به ایلان ماسک نوشته بود: «در حالی که شما به دنبال قابل سکونت کردن مریخ هستید روسیه تلاش می‌کند اوکراین را اشغال کند. ما از شما می‌خواهیم ایستگاه‌های استارلینک را برای اوکراین فعال کنید». ایلان ماسک نیز در واکنش به این توئیت خبر از فعال شدن و سرویس‌دهی اینترنت ماهواره‌ای (استارلینک) در آسمان اوکراین داد. حتی گوگل هم در چالش میان روسیه و اوکراین در حاشیه نماند و شرکت آمریکایی گوگل از تعلیق موقت سرویس نقشه آنلاین (google map) خود در اوکراین خبر داد. گوگل مدعی بود که این تدابیر به خاطر مسائل امنیتی و با مشورت مقامات میدانی اوکراین و در جهت اعمال محدودیت علیه نیرو‌های روسی به کار گرفته شده است. در آن زمان، وب‌سایت روسی تاس تحت حملات هکری گسترده و مهاجمان موفق به غلبه بر حفاظت آن شدند.
پس از حملات سایبری به تدریج تنش و کشمشکش¬ها به شبکه¬های اجتماعی نیز رسید. شبکه یوتیوب اعلام کرد که کانال‌های متعلق به دو رسانۀ دولتی راشا تودی یا بطور خلاصه «آر تی» و اسپوتنیک، از بامداد اول مارس و به دلیل انتشار اخبار غیرواقعی از جنگ اوکراین، در سراسر اروپا، غیرقابل دسترسی خواهند بود. توئیتر یک قدم فراتر رفت و اعلام کرد حساب کاربری حامیان پوتین و افرادی را که از هشتگ «ایستاده با پوتین» حمایت کرده اند، مسدود کرده است. همچنین اپلیکیشن تیک‌تاک متعلق به شرکت چینی ByteDance، خدمات پخش زنده و ویژگی دانلود محتوای جدید را در روسیه متوقف کرد. در خصوص تیک تاک ذکر این نکته ضروری است که این اپلیکیشن در دوران ترامپ، در آمریکا بار‌ها با محدودیت روبه¬رو شد، اما پس از آنکه دفتر خود را در این کشور راه¬اندازی نمود به مجری سیاست¬های آمریکا تبدیل شد. به دنبال موج تحریم علیه روسیه، شرکت تولید و اشتراک فیلم نتفلیکس نیز اعلام کرد که خدمات خود را در روسیه به دلیل تحولات اوکراین به حالت تعلیق در آورد. پس از آن، «سامسونگ» و «اپل» هم به جمع تحریم‌کنندگان روسیه پیوست. اپل در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که «عمیقاً نگران» حمله روسیه است و در واکنش به این حملات، فروش تمام محصولاتش را در این کشور متوقف کرده است. اپل همچنین اعلام کرد که دسترسی به خدمات دیجیتال مانند Apple Pay را در داخل روسیه محدود کرده و دسترسی به برنامه‌های رسانه دولتی روسیه را در خارج از کشور محدود کرده است.
علاوه بر حملات سایبری و تحریم¬ها، حجم اطلاعات کاذب و یا عملیات روانی در تولید محتوا به حدی بود که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه مصوبه پارلمان این کشور مبنی بر مجازات پخش‌کنندگان «اطلاعات دروغ» درباره ارتش روسیه را امضاء کرد. بنا به این قانون، کسانی که با پخش «اطلاعات دروغ» درباره ارتش روسیه «پیامد‌های جدی» برای ارتش رقم بزنند به حداکثر ۱۵ سال حبس محکوم خواهند شد. در این قانون جدید حتی برای کسانی که «خواستار وضع تحریم علیه روسیه» شوند نیز مجازات در نظر گرفته شده است. تمام این اقدامات در حالی برنامه¬ریزی و صورت گرفت که پیش از این روسیه یکی از قدرت¬های سایبری دنیا محسوب می¬شد و تدابیر مختلفی را برای مواجهه به حملات سایبری و یا حتی عملیات روانی پیش¬بینی کرده بود.
• ضرورت حکمرانی مجازی
در هر صورت، جنگ روسیه با اوکراین و کشیده شدن تنش¬ کشور‌ها به حوزه سایبری، بهتر از هر رویداد دیگری نشان داد که چطور زمانیکه پای منافع و سیاست برای قدرت¬ها در میان باشد می¬توان یک شبه تمام نظریه¬های مربوط به آزادی بیان و شکل¬گیری دهکده جهانی را به دور ریخت و فضای مجازی را به زمینی برای برای جنگ¬های قرن بیست¬ویکم و اقدامات تلافی¬جویانه قدرت¬ها علیه یکدیگر تبدیل نمود. چگونه می¬توان آزادی بیان را نادیده گرفت، افکار عمومی یک کشور را تحت عملیات روانی قرار داد و شدیدترین تحریم¬های سایبری و تکنولوژی را علیه ملت¬ها وضع کرد. در عین حال در این جنگ اخیر، مقوله¬ای به نام حکمرانی مجازی، بیش از هر زمان دیگری مورد توجه و ارزش¬گذاری قرار گرفت و ضرورت توجه به آن برای افکار عمومی عیان گشت.