اینک که در مقابل تهدیدهای فزاینده و گزافه‌گویی‌های رئیس‌جمهور آمریکا، جمهوری اسلامی ایران بنای مذاکره با آمریکا را ندارد، باید ببینیم چه راهکار و روش جایگزینی برای مذاکره مطرح می‌شود. در این زمینه باید موارد و واقعیت‌های انکارناپذیری را مورد توجه قرار داد.

1- روش عمومی دولت‌های مستقر در آمریکا برای حفظ موقعیت برتر و استمرار نقش ابرقدرتی و دست‌یابی به اهداف خود پیوسته با تهدید و ارعاب ملت‌ها و کشورها همراه بوده است. استفاده مستقیم و غیرمستقیم از مداخله نظامی، اعمال تحریم‌های اقتصادی، فشارهای سیاسی و سوءاستفاده از ابزارهای قانونی در مجامع بین‌المللی مانند شورای امنیت سازمان ملل، آژانس انرژی اتمی و... از نمونه اقداماتی است که آمریکا طی سال‌های طولانی و در نقاط مختلف جهان به آنها متوسل شده است و امروزه نیز باوجود حرکت جهان به سوی چندقطبی‌شدن و ایجاد اتحادیه‌ها و قطب‌های جدید سیاسی و اقتصادی، آمریکا همچنان از نفوذ و قدرت برتری در جهان برخوردار است.

2- اظهارات و اقدامات ترامپ تازگی ندارد. او در دوره اول ریاست‌جمهوری خود نیز همین اقدامات را اعلام و برخی از آنها را اجرا کرد. بنابراین از قبل قابل پیش‌بینی بود که او برای تحقق خواسته‌های نامشروع خود از طریق اعمال قدرت و فشار سیاسی و اقتصادی علیه ایران اقدام خواهد کرد.

3- رژیم نامشروع اسرائیل یک نهاد غربی ساخته و مورد حمایت آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی بوده و به عنوان اهرم فشار در خاورمیانه و سرگرم‌سازی کشورهای منطقه در حالت جنگ‌های فرسایشی مورد استفاده غرب قرار می‌گیرد. اسرائیل مهم‌ترین مانع برپایی و استقرار صلح در خاورمیانه و اصلی‌ترین مخالف حل اختلاف ایران با آمریکا از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی است.

4- کشورهایی مانند روسیه و چین نیز در چارچوب منافع و حفظ جایگاه بین‌المللی خود هیچ‌گاه حاضر نیستند منافعشان را با ایران پیوند زده و به‌ندرت و به غیر از موارد استثنائی حتی راضی به استفاده از حق وتوی خود در شورای امنیت به نفع ایران نیستند و این را به تجربه در چندین قطع‌نامه سازمان ملل نشان داده‌اند.

5- جریان اقلیت تندروی درون کشور نیز که از بانیان ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به سازمان ملل و صدور قطع‌نامه‌های شورای امنیت و ایجاد تحریم‌های گسترده علیه ایران بوده‌اند، پیوسته با روش‌ مذاکره و بهره‌گیری از دیپلماسی در سیاست خارجی مخالفت ورزیده تا از منافع پنهان و آشکار و جایگاه سیاسی خود نگهبانی کنند.

6- تجارب جهانی به ویژه بعد از جنگ جهانی دوم برای مقابله با گردنکشی‌های آمریکا در کشورهای مختلف نیز به عنوان واقعیت‌های انکارناپذیر در دسترس است. در یادداشت‌های یکم و پانزدهم بهمن‌ماه برخی از روش‌هایی که قرین توفیق بوده است مانند تدابیر اتخاذشده از سوی ژاپن، ویتنام، چین و کره‌شمالی را یادآوری کردم که می‌تواند به عنوان الگوی موفق مورد استفاده قرار گیرد. بدون تردید همان‌گونه که در بیانیه وزارت امور خارجه هم تأکیده شده، بهترین و کم‌هزینه‌ترین و خردمندانه‌ترین روش برای حل اختلافات بین دولت‌ها روش دیپلماسی، گفت‌وگو و مذاکره است و این یک تجربه جهانی است. علاوه بر واقعیت‌های اشاره‌شده، کشور با چندین چالش و بحران مهم در شرایط فعلی و ماه‌های آینده مواجه است.

الف) همگام با نزدیک‌شدن به پایان دوره پیش‌بینی‌شده در برجام، امکان بازگشت مکانیزم ماشه و ارسال مجدد پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل و اعمال دوباره تحریم‌های مرتبط با آن به صورت جدی مطرح و محتمل است.

ب) ناترازی‌های انرژی از جمله کمبود شدید و محسوس برق و گاز و فرآورده‌های نفتی که تهدیدی جدی برای نیروگاه‌ها، کارخانه‌های بزرگ و واحدهای تولیدی و توقف و تعطیلی آنها و بی‌کارشدن کارگران است.

ج)‌ ناترازی مالی به ویژه کمبود منابع ارزی کشور به دلیل احتمال کاهش صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی ناشی از تحریم‌های جدید آمریکا و شورای امنیت که موجب کسری شدید بودجه دولت برای تأمین مایحتاج مردم و افزایش نرخ تورم و موج جدید و شدید گرانی‌ها خواهد شد. این موارد تابلوهایی است که تصویر نگران‌کننده‌ای از ایران در سال آینده نشان می‌دهد.

حال در چنین شرایطی باید چه کرد:

الف) دولت باید به‌صراحت راه‌حل برون‌رفت از مشکلات یادشده را با مردم در میان بگذارد. با توجه به درهم‌تنیدگی قدرت بین قوای سه‌گانه و دستگاه‌های حاکمیتی،‌ قطعا دولت نمی‌تواند به‌تنهایی نسبت به حل مشکلات اقدام مؤثری انجام دهد. بنابراین اکنون که تصمیم نظام بر عدم مذاکره است، باید روش جایگزین و طرح و روش و برنامه‌ای که می‌تواند ایران را از تنگناهای پیش‌گفته خارج کند، اعلام کنند.

ب) رئیس‌جمهور و دولت به اندازه سهم و نقش و اختیارات و قدرت خود باید نسبت به ارائه طرح‌ها و پیشنهادهای راهگشا با بهره‌گیری از تجارب بین‌المللی و ملی و استفاده از دیدگاه‌های دلسوزان و خیرخواهان خبره و باتجربه کشور با جدیت اقدام کند. آنچه امروز متأسفانه از دستگاه سیاست خارجی و دولت مشاهده می‌شود (با وجود همه تنگناها و محدودیت‌های قابل درک) این است که دولت مجری سیاست‌ها و برنامه‌های رقیب انتخاباتی خود شده است. سیاست‌هایی که در گذشته ایران را با چالش‌های ویرانگر مواجه ساخته و آثار شوم آن همچنان گریبانگیر کشور است. با تأسف فراوان برخی از بلندگوهای تبلیغاتی و رسانه‌ای مانند صداوسیما نیز مبلغ همان سیاست هستند. دولت باید با دیپلماسی فعال و گسترده و فراگیر ضمن ایفای تعهدات خود به مردم، تلاش حداکثری برای برون‌رفت کشور از انزوای سیاسی طراحی‌شده از سوی دولت آمریکا را خنثی کند.

ج) در سیاست‌گذاری مفهومی است با عنوان «Agenda Setting» که می‌گوید هرگاه شما برای حل یک مشکل دستورالعمل و پیشنهاد نداشته باشید، دیگران برای شما دستورالعمل تهیه می‌کنند. سیاست خارجی ایران باید در مقابل تهدیدات قابل پیش‌بینی آمریکا پیش‌دستی کرده و طرح و برنامه خود را برای حل اختلافات زودتر از حضور نخست‌وزیر جنایتکار اسرائیل در آمریکا  ارائه می‌کرد.

سیاست خارجی و دیپلماسی ایستای دولت وفاق (نمونه آن اظهارات ناامیدکننده آقای پزشکیان در بوشهر درخصوص حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران را می‌توان نشانه بارز انفعال در سیاست خارجی دانست) در داخل و خارج موجب شد تا دیگران پیشنهادهای خود را مطرح کنند و دولت را در مقابل عمل انجام‌شده قرار دهند، لذا فعال‌شدن جدی و بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌های ملی و بین‌المللی ایرانیان ساکن وطن و خارج از آن و کشورهای دوست و حتی منتقدین و مخالفین سیاست‌های منطقه‌ای ایران باید فرصت فشار مضاعف بر کشور را کاهش دهد. کشورهای اروپایی و همسایگان هم از دیگر ظرفیت‌هایی است که می‌تواند در یک دیپلماسی فعال به مدد دولت بیاید. 

مصطفی غنی زاده 

فرّار یا کرّار

جواد شاملو 
وقتی کار فتح قلعه‌های باقی‌مانده یهودیان در منطقه خیبر سخت شد و سپاه اسلام عملا متوقف مانده بود و هر فرمانده از سپاه اسلام بدون فتح از میدان باز‌می‌گشت، پیامبر خدا به مسلمانان وعده‌ای دادند که نوید پیروزی بود: «لادفعن الرایة غدا ان‌شاء‌الله الی رجل کرار غیر فرار یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله لا ینصرف حتی یفتح الله علی یده». یعنی فردا پرچم را به کسی می‌سپرم که خدا و پیامبرش را دوست دارد و خدا و رسول نیز او را دوست دارند؛ کسی که حمله می‌کند و فرار نمی‌کند. 
پیامبر صلوات الله علیه از عشق امیرالمؤمنین علیه السلام به خدا و خودشان سخن گفتند. گویی که او چون خدا و رسولش را دوست دارد با تمام توان خود به سمت دشمن یورش می‌برد و خدا و پیامبرش هم چون او را دوست دارند به‌طور کامل به حمایت و نصرتش می‌پردازند. چنین کسی هم تمام توان خود را به کار می‌بندد و هم از تمام لطف و نصر الهی بهره‌مند می‌گردد و چنین ترکیبی لاجرم به فتح ختم می‌شود. با چنین نیرویی است که در قلعه از جا کنده می‌شود؛ با چنین نیرویی است که سر مرحب با کلاهخود سنگ‌نشانش به دو نیم می‌شود. 
این قطعه از تاریخ، تفسیر آن آیه از قرآن است که می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَٰلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ». خدا به برخی فرماندهان سپاه اسلام، فرصت جنگیدن داد تا مسائلی آشکار شود وگرنه او علی علیه‌السلام را داشت که می‌تواند با عشق بی‌حدش به خدا و با عشق بی‌حد خدا به خود، از دروازه مستحکم یک قلعه به عنوان سپر استفاده کند و اینچنین مایه عزت اسلام و ذلت کفر گردد. 
از این جهت مهم است که نگاه ما به وقایع امروز جهان از جنس فرصت است یا تهدید. ما اگر «کرار غیر فرار» باشیم؛ اگر عاشق خدا و اولیای خدا باشیم و معشوق آن‌ها، از هر فرصتی برای خدمت به این راه استفاده می‌کنیم و اگر غیر از این باشد، فرصت‌ها را به‌مثابه «دردسر» می‌بینیم. آن‌ها را بلاهایی می‌بینیم که هرچه زودتر باید شرشان کنده شود. 
همه ما، از من نگارنده گرفته تا فلان مقام مسئول، اگر پس از پذیرش آتش‌بس توسط حماس و رژیم اشغالگر و پایان موقتی جنگ غزه، نفس راحتی کشیدیم و پنداشتیم که از شر یک جنگ مزاحم و اخبار سیاهش و نگرانی‌ها و خطرهایش راحت شده‌ایم؛ در وهله اول دشمن را نشناخته‌ایم و نفهمیده‌ایم که یهود اگر در خیبر پناه می‌گیرد برای آن است که فرصت دیگری خلق کند و جنگ احزاب دوباره‌ای راه بیندازد‌. در وهله دوم خدا را نشناخته‌ایم و پنداشته‌ایم اگر ما بیخیال جهاد با ستمگران شویم، خدا هم راه خود را معطل ما می‌کند. نه! عربده‌ مرحب‌ها خاموش باید گردد و مقرهای طراحی نابود کردن اسلام فرو باید بپاشد، یا به دست ما، یا به دست محب و محبوب واقعی خدا. در وهله سوم هم خودمان را نشناخته‌ایم. به گمان خودمان خدا را دوست داشته‌ایم و او هم ما را دوست داشته؛ حال آنکه نشانه عشق خدا «کرار» بودن است. این خصلت امثال تهرانی‌مقدم بود که روی سنگ مزارش از عشق به مبارزه با اسرائیل سخن گفت. جنگ با اسرائیل برای تهرانی‌مقدم مثل نفس کشیدن بود، آرامش او در جنگ با اسرائیل بود؛ او اگر بود، شبیه همچو منی منتظر شنیدن خبر آتش‌بس نمی‌شد تا سرش به کار خودش گرم شود. 
حال آنکه جنگ هم به پایان نرسیده. غزه ویران است؛ ترامپ با وقاحتی بی‌مانند در تاریخ و خباثتی که حتی صدای ظالمان دنیا را هم درآورده، مثل آب خوردن از انتقال مردم غزه سخن می گوید و این بلوف کثیف را، این امضای ناپاک‌زادگی را بارها و بارها تکرار می‌کند. محور مقاومت، مهم‌ترین عضو جغرافیایی خود که سوریه باشد را ندارد. حزب‌الله هم سیدحسن نصرالله را ندارد و دولت جدید لبنان به‌روشنی نشان می‌دهد که برای ایران، بیروت دیگر آن بیروت سابق نیست. 
این‌ها پیام ناامیدی نیست؛ بلکه امروز وقت کرار شدن است. از جنس کراریت حاج‌قاسم که رهبر انقلاب می‌فرمود خواندن گزارش‌های عملکردش انسان را از این متحیر می‌ساخت که او چگونه می‌تواند اینقدر کار کند. 
عدم تحقق وعده صادق۳ تنها وقتی می‌تواند توجیه‌پذیر باشد که مقاومت، طوفان‌الاقصی دیگری خلق کند و خیبر در هم پیچیده شود. همانگونه که اگر مسلمین خیبر را فتح نمی‌کردند؛ یهود مدینه را فتح می‌کرد، شرایط ما هم امروز کاملا دو لبه است. یا پیروزیم یا بازنده، یا کراریم یا فرار، یا با حیدریم یا با دیگران. چشم‌ها همچنان به ایران است؛ یک یاعلی باید گفت تا پرده توهم قدرت دشمن دریده شود؛ کاری که حماس در طوفان‌الاقصی کرد.

 

سرنوشت انتقال پایتخت در انتظار ایده جدید مرکزیت ‌زدایی

آسیب‌های گریز از مرکز

مصطفی نصری

تصمیم‌گیری درباره تفویض اختیارات به استان‌ها که مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم بار دیگر بر آن تاکید کرده، ممکن است مشکلات موجود را حل نکند و در عین حال، به اختلالات اجرایی، افزایش اختلافات میان مناطق و کاهش همبستگی ملی منجر شود. با این حال، وضعیت متمرکز فعلی نیز در بسیاری از موارد باعث کندی روند تصمیم‌گیری‌ها و افزایش بروکراسی شده است، تا جایی که استانداران حتی برای کوچک‌ترین تغییرات نیاز به تأیید از مرکز دارند.
* راه درست تفیض اختیار است، نه تمرکز‌زدایی
 تفویض اختیارات به مقامات استانی، اگر به ‌طور مؤثر و با نظارت صحیح انجام شود، می‌تواند رویکردی میانه و مناسب باشد. بسیاری از استان‌ها با مشکلات خاص خود نظیر بحران‌های زیست‌محیطی، مسائل امنیتی و چالش‌های اقتصادی مواجهند که ایجاب می‌کند تصمیمات سریع و متناسب با شرایط محلی اتخاذ شود. در این موارد، واگذاری برخی اختیارات به استانداران می‌تواند منجر به سرعت در حل مسائل و کاهش وابستگی به مرکز شود. اما این فرآیند نباید به ‌گونه‌ای باشد که باعث تضعیف سیاست‌های کلی و انسجام ملی شود، چرا که تمرکززدایی بدون یک برنامه منسجم می‌تواند به اختلافات داخلی و کاهش کنترل دولت بر سیاست‌های کلان منتهی شود. در شرایط کنونی که کشور با بحران‌های اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی روبه‌رو است، ضروری است در کنار افزایش کارآمدی، همبستگی ملی حفظ شود، لذا اقدام مطلوب، تفویض اختیارات به شکل مرحله‌ای و هوشمندانه است تا هم بهره‌وری افزایش یابد و هم شکاف‌های منطقه‌ای کاهش یابد.
* فدرالیسم اقتصادی ضد عدالت است
بحث فدرالیسم اقتصادی نیز در ایران همیشه با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده است. ایده‌ای که به استان‌ها امکان می‌دهد درآمدهای خود را مدیریت کنند و از استقلال بیشتری در حوزه اقتصادی برخوردار شوند، به ‌عنوان راهی برای توسعه مطرح می‌شود. این اقدام می‌تواند به بی‌عدالتی اقتصادی، افزایش ناهماهنگی‌ها و تضعیف وحدت ملی منجر شود. برای اجرای چنین مدلی، نیاز به تغییرات بنیادین در قوانین و ساختار کشور است. طبق اصل 45 قانون اساسی، ثروت‌های عمومی، شامل منابع طبیعی، تحت کنترل حکومت قرار دارد و باید برای تأمین مصالح عمومی و نیازهای کشور مصرف شود. در مدل فدرالیسم اقتصادی، اگر هر استان بتواند به‌ طور مستقل منابع خود را مصرف کند، این موضوع با سیاست‌های توزیع عادلانه منابع در سطح ملی مغایرت خواهد داشت. علاوه بر این، اجرای چنین مدلی مستلزم تغییرات گسترده در ساختار اقتصادی، حکومتی و تقسیمات کشوری است. یکی از چالش‌های اساسی فدرالیسم اقتصادی، چگونگی توزیع منابع و تنظیم ارتباط اقتصادی میان استان‌هاست. اگر هر استان به ‌طور مستقل درآمدهای خود را مدیریت کند، ممکن است استان‌های با منابع غنی سریع‌تر پیشرفت کنند، در حالی که استان‌های فقیرتر عقب بمانند و نابرابری‌های اقتصادی افزایش یابد. این نابرابری می‌تواند اختلافات منطقه‌ای را تشدید و انسجام کشور را تهدید کند. در بسیاری از استان‌ها، زیرساخت‌های لازم برای خودکفایی اقتصادی وجود ندارد و برخی استان‌ها به دلیل مشکلاتی همچون کمبود نیروی انسانی متخصص و ضعف در جذب سرمایه‌گذاری نمی‌توانند به ‌طور مستقل اقتصاد خود را اداره کنند. بنابراین فدرالیسم اقتصادی نه‌تنها به حل مشکلات این استان‌ها کمکی نخواهد کرد، بلکه ممکن است شکاف‌های اقتصادی را عمیق‌تر کند. این ایده در شرایطی که ایران با ساختار حکومتی متمرکز مواجه است، به نظر می‌رسد پیچیدگی‌های زیادی دارد و بدون اصلاحات اساسی، ممکن است به بی‌ثباتی بیشتر منجر شود.
* تجربه مثبت استانداران ویژه
ایده تمرکززدایی و واگذاری اختیارات به استانداران، در دولت سیزدهم در برخی مناطق خاص مانند سیستان‌وبلوچستان و خوزستان از طریق انتصاب استانداران ویژه به‌ عنوان یک راهکار برای تسریع در حل مسائل فوری این مناطق پیگیری شد. این اقدامات، بویژه در شرایطی که برخی استان‌ها با بحران‌های خاص مانند مشکلات اقتصادی، زیست‌محیطی و زیرساختی روبه‌رو هستند، می‌تواند مؤثر واقع شود. با اعطای اختیارات بیشتر به استانداران در این مناطق، روند بروکراتیک و کند تصمیم‌گیری کاهش می‌یابد و مقامات استانی قادر خواهند بود مشکلات فوری را سریع‌تر حل کنند. در استان‌هایی که با بحران‌هایی همچون تأمین آب و اشتغال مواجهند، این نوع واگذاری اختیارات می‌تواند منجر به تسریع در حل مسائل و اتخاذ تصمیمات محلی شود. با این حال، لازم است این اختیارات در چارچوب قانونی و با نظارت دقیق از سوی دولت مرکزی اعمال شود تا از انحرافات احتمالی جلوگیری شود. در غیر این صورت، ممکن است تصمیمات غیرکارشناسی به مشکلات جدیدی منجر شود. بنابراین واگذاری اختیارات باید به‌ گونه‌ای انجام شود که هم سرعت اجرایی افزایش یابد و هم هماهنگی با سیاست‌های کلان کشور حفظ شود.
* بدون طرح قابل ارزیابی هر ایده‌ای شعار‌زده است
یکی از نکات مهم در این بحث، عدم وجود یک برنامه جامع و کلان از سوی دولت است. اگر دولت مرکزی نتواند استراتژی مشخصی برای حکمرانی و حل مشکلات کلان کشور ارائه دهد، واگذاری اختیارات به استان‌ها ممکن است به تکثیر نتایج غیرکارشناسی و بی‌اثر منتهی شود.  هرگونه اعطای اختیارات بیشتر به استان‌ها بدون برنامه‌ریزی دقیق و بدون در نظر گرفتن پیامدهای احتمالی، می‌تواند به تشدید اختلافات و تنش‌های اجتماعی منجر شود. این مشکل بویژه در مسائلی مانند اختلافات آبی میان استان‌ها بیشتر به چشم می‌آید. اگر این طرح‌ها به‌ طور صحیح پیاده‌سازی نشود، ممکن است تنها به یک شعار بی‌پشتوانه تبدیل شود و هیچ‌گونه تأثیر واقعی نداشته باشد. بنابراین هرگونه تصمیم‌گیری در این زمینه باید با دقت، کارشناسی و هماهنگی با سیاست‌های کلان کشور انجام گیرد تا از بروز مشکلات جدید جلوگیری شود. بدون ارائه یک طرح جامع قابل نقد و بررسی هر ایده‌ای از جمله تمرکززدایی شعار‌زده و بی‌حاصل خواهد ماند، همانطور که ماجرای انتقال پایتخت در بین اظهارات متضاد مقامات دولتی مبنی بر جدیت و عدم جدیت در تحقق آن سرگردان مانده است.