اوکراین به‌عنوان پل ارتباطی بین اروپا و روسیه، همواره در کانون تحولات و مرکز تنش‌های غرب و مسکو بوده است. عضویت در ناتو یا اتحادیه اروپا، به معنای تهدید مستقیم امنیت روسیه تلقی می‌شود. از سوی دیگر، روسیه اوکراین را بخشی از «تمدن روسی» می‌داند و الحاق کریمه در ۲۰۱۴ و جنگ در دونباس از نمونه‌های بارز این تنش‌هاست.

افغانستان، قرن‌هاست که به «گورستان امپراتوری‌ها» شناخته می‌شود و در تقاطع خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوب آسیا قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن، این کشور را در دو قرن گذشته به کانون‌ منازعات امپراتوری‌های انگلیس و روس و سپس به میدانی برای رقابت آمریکا و شوروی در جنگ سرد تبدیل کرد. اشغال افغانستان به دست شوروی (۱۹۷۹–۱۹۸۹) و سپس حمله آمریکا پس از ۱۱ سپتامبر، نشان‌دهنده اهمیت ژئوپلیتیک این کشور برای کنترل منطقه است.

تاریخ آنها آکنده از مداخلات خارجی و جنگ‌های نیابتی است. موقعیت ترانزیتی (انرژی برای اوکراین، تجارت برای افغانستان) آنها را به ابزاری در دست بازیگران جهانی تبدیل کرده است. شاید جبر جغرافیایی این دو کشور و هویت تاریخی-فرهنگی خاص آن همراه با منابع و‌ معادن سرشار طبیعی، نیازمند راهبردی خاص در تبیین منافع ملی و سرنوشت این دو کشور است.

به نظر بسیاری از کارشناسان بین‌المللی، موازنه منفی در جهان چندقطبی جدید، راهبرد مناسبی برای حفظ حاکمیت ملی در این‌گونه ‌کشورهاست.

اصطلاح موازنه منفی(Negative Balancing) به معنای خودداری از پیوستن به اتحادیه‌های نظامی یا سیاسی تحت رهبری قدرت‌های بزرگ است تا از تبدیل‌شدن به میدان نبرد آنها جلوگیری شود. این استراتژی با تکیه بر هویت ملی و توسعه درون‌زا و برون‌نگر برای کشورهایی مانند اوکراین و افغانستان نه‌تنها مناسب است، بلکه به دلیل جایگاه خاص ژئوپلیتیک آن، حیاتی است. پس از فروپاشی شوروی، اوکراین تلاش کرد با حفظ روابط متعادل با روسیه و غرب، حاکمیت خود را تقویت کند. اما فشار برای انتخاب بین ناتو و مسکو، به جای ایجاد موازنه، به جنگ انجامید. اگر اوکراین به جای حرکت یک‌جانبه به سوی غرب، به سیاست بی‌طرفی فعال (مانند فنلاند در جنگ سرد و سوئیس در جنگ جهانی) روی می‌آورد، شاید از تشدید تنش‌ها و جنگ مخرب جلوگیری می‌شد و هم‌اکنون‌ پس از سه سال تخریب زیرساخت‌ها و کشته و‌ زخمی‌شدن صدها هزار شهروندش، سرنوشت خود را به معامله ابرقدرت‌ها واگذار نمی‌کرد.

افغانستان نیز پس از خروج آمریکا در سال ۲۰۲۱، با وجود سلطه طالبان، تلاش می‌کند روابطی متعادل با همسایگان (پاکستان، ایران، چین و روسیه) برقرار کند. موافقت‌نامه دوحه بین طالبان و آمریکا نشان داد که کابل نمی‌تواند بدون در‌نظر‌گرفتن منافع قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای تصمیم بگیرد. رفتن خفت‌بار نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان نیز گویای این واقعیت بود که با اسلحه و منابع مالی سرشار خارجی نمی‌توان به توسعه پایدار دست یافت.

چالش‌های موازنه منفی: موازنه منفی نیازمند دستگاه دیپلماسی فعال، آگاه و صبوری است که ضمن درک عمیق معادلات جهانی تحت تأثیر هیجانات قرار نگرفته و منافع ملی را در افق بلند‌مدت دنبال می‌کنند. بدیهی است که قدرت‌های بزرگ معمولا به کشورهای ضعیف اجازه بی‌طرفی نمی‌دهند. فقدان اتحادیه‌های منطقه‌ای مستقل نیز (مانند غیر‌متعهدها و آسه‌آن) باعث می‌شود این کشورها نتوانند نقش مؤثری در قبال قدرت‌های فرامنطقه‌ای ایجاد کنند.

در دو دهه اخیر، اوکراین و افغانستان به نوعی قربانی آشفتگی و‌ ناهماهنگی در سیاست خارجی آمریکا شده‌اند. درسی که ملل جهان از این تحولات گرفته‌اند، آن است که نه‌تنها نمی‌توان به دولت‌های سلطه‌طلب اعتماد کرد، بلکه به ثبات سیاست‌های آنها نیز نمی‌توان تکیه کرد. اشغال ۲۰‌ساله افغانستان از سوی آمریکا با شعار مبارزه با تروریسم و دموکراسی‌سازی، نه‌تنها ثبات و امنیت به این کشور نیاورد، بلکه با خروج شتاب‌زده نیروها در ۲۰۲۱، افغانستان را در آستانه فروپاشی اقتصادی و بحران انسانی رها کرد. توافق دوحه بدون مشارکت دولت رسمی افغانستان، نشان‌دهنده بی‌توجهی واشنگتن به حاکمیت ملی این کشور بود.

اوکراین نیز پس از سال ۲۰۱۴، از طرف آمریکا و اتحادیه اروپا به‌عنوان ابزاری برای مهار روسیه استفاده شد، اما وقتی روسیه در ۲۰۲۲ به اوکراین حمله کرد، حمایت غرب هرچند درخور‌توجه بود، اما نتوانست امنیت کامل را تضمین کند. وعده‌های مبهم درباره عضویت در ناتو نیز اوکراین را پس از سه سال و هزینه میلیاردها دلار و تخریب زیرساخت‌ها به سرنوشتی مشابه آنچه افغانستان در دوحه بدون‌ نماینده‌ای از دولت کابل با آن مواجه شد، در ریاض و‌ بدون‌ حضور نماینده‌ای از دولت‌ کی‌یف مبتلا کرد. شاید سیاست آمریکا در افغانستان بر مبنای مبارزه با تروریسم و سپس کنترل ژئوپلیتیکی منطقه بود که به‌ دلیل ناکامی در درک پیچیدگی‌های فرهنگی و سیاسی محلی، به فاجعه و‌ ننگ‌ تاریخی منجر شد. در اوکراین، سیاست آمریکا بخشی از استراتژی کلان مهار روسیه و حفظ نظم لیبرال جهانی است که تاکنون توانسته اوکراین را در برابر تهاجم حفظ کند، اما خطر تشدید تنش با روسیه و بی‌ثباتی جهانی را افزایش داده است. افغانستان نشان‌دهنده محدودیت‌های قدرت نظامی مستقیم آمریکا بود، در‌حالی‌که اوکراین نمونه‌ای از موفقیت نسبی دیپلماسی و حمایت غیرمستقیم در سه سال اخیر است. افغانستان تحت حاکمیت طالبان به انزوای نسبی بازگشته، در‌حالی‌که اوکراین به‌عنوان خط مقدم تقابل غرب و روسیه تا هفته پیش در کانون توجه جهان غرب قرار داشت. نتیجه نهایی این سیاست‌ها به تحولات آینده بستگی دارد، اما تجربه افغانستان هشداری برای آمریکا در اوکراین است که حمایت‌های نظامی و مالی بدون راه‌حل سیاسی جامع و بلندمدت پایدار ممکن نیست به نتایج مطلوب و توسعه منجر شود.

مهدی حسن زاده 

ملت نصرالله

جواد شاملو
چندماه از شهادت سید مقاومت می‌گذرد. چهره‌ای آن‌قدر اسطوره‌ای که عده‌ای تا مدت‌ها از پذیرش شهادتش سر باز می‌زدند. تا پیش از او هیچ‌کس از جهان عرب، رژیم غاصب را اینچنین تحقیر نکرده بود. رجزخوانی دلیر که پشتوانه کلمه‌هایش پیروزی‌های پی‌درپی‌اش بود. مردی که لبنان را تبدیل به گورستان آرزوهای صهیونیسم کرد؛ سد آهنینی که چشم‌انداز «از نیل تا فرات» را به سخره گرفت و ارتش موسوم به شکست‌ناپذیر صهیونی را از چشم‌ها انداخت. روحانی سیدی که سیادت و روحانیت در رفتار و گفتارش عجین بود و یک‌تنه نمایندگی کرد هم شرف انسانی را، هم غیرت دینی و شیعی را، هم غرور قومی و عربی را، هم عرق ملی و لبنانی را و هم گفتمان انقلاب اسلامی را در بیرون از مرزهای جمهوری اسلامی ایران. از چنان وزانتی برخوردار بود که هرگونه ادعای دست‌نشانده بودن یا نیابتی بودن او نسبت به جمهوری اسلامی مسخره می‌نمود. اما این سید با وجود آنکه از چنین جایگاهی برخوردار بود و می‌توانست با تکیه بر جایگاه امام موسی صدر، برای ملت لبنان تبدیل به امام نصرالله شود، ترجیح داد همواره خود را از سربازان و ولایتمداران رهبر معظم انقلاب معرفی کند و رابطه کاملا اعتقادی و ایمانی خود را با ایشان به صدای بلند اعلام کند. جنگ او با رژیم غاصب یک جنگ کاملا شیعی و عاشورایی بود و او این روحیه را برآمده از احیای تشیع سرخ و انقلابی به دست امام خمینی می‌دید. از این رو بود که خود را هیچ‌گاه صرفا متحد ایران ندانست بلکه ایستادگی لبنان علیه اسرائیل را در امتداد انقلاب امام روح‌الله نگریست. این هنر سیدحسن بود که مقاومتش از همه‌چیز مایه می‌گرفت. هم ملی بود، هم شیعی بود، هم انقلابی بود و هم انسانی بود. به این ترتیب حزب‌الله لبنان ذوالفقار بی‌نیامی شد که همواره بر سر تل‌آویو سایه انداخته بود. با آغاز طوفان‌الأقصی، حزب‌الله لبنان پشتیبانی از مقاومت غزه را وظیفه خود دید و پس از چند ماه جنگ، اشغالگران را به نقطه‌ای از جنون رسانید که با بمب‌های چندتنی آمریکایی بیروت را به خاک و خون بکشاند و کمی پیشتر در عملیات پیجرها، پرده از عمق تروریست‌بودن، ناجوانمرد بودن، بی‌ریشگی، شیطان‌صفتی و بی‌قاعدگی خود بردارد.
سیدحسن در نهایت شهید جنگی شد که اسرائیل علیه تمام محور مقاومت و به بیان ادق علیه تمام منطقه غرب آسیا آغاز کرد. او هم فدای مسجدالأقصی شد، هم فدای لبنان شد و هم فدای محور مقاومت شد.
با این‌همه سایه آن ذوالفقار هنوز از سر تل‌آویو کم نشده است. سیدحسن نصرالله نه تنها حزب‌الله لبنان را به عنوان سازمانی ملی و شیعی در خاک آن کشور تثبیت کرد؛ بلکه پروژه ملت‌سازی امام موسی صدر را امتداد بخشید و بیروت را به یکی از پایتخت‌های ابدی مقاومت علیه استکبار، تروریسم و صهیونیسم در غرب آسیا تبدیل کرد. او با جذابیتی بی‌پایان، با شجاعتی بی‌مانند، با لبخندی که لطف و زیبایی‌اش را مدیون نسبی است که به خاندان پیامبر می‌رسد، با خطابه‌ای روشنگر و با کارآمدی و موفقیتی همیشگی از مردم لبنان یک ملت مبارز ساخت؛ ملت نصرالله.

ایدئولوژی غنی‌نژاد چه چیز را نمی‌بیند؟

جعفر حسن‌خانی

ایدئولوژی با ما چه می‌کند؟ یکی از تله‌های ایدئولوژی این است که به مخاطب خود می‌قبولاند گفتارش علمی است و حرف همان است که گفتار ایدئولوژیک پیش پا می‌گذارد. در میانه قرن گذشته میلادی، روزگاری بود که در فضای آکادمیک جهان، ایدئولوژی چپ، سکه رایج و رونق بازار علم بود. چپ‌های ایرانی نیز در انقیاد این ایدئولوژی، خود را یگانه گفتار علمی ایران می‌دانستند. در دهه‌های 40 و 50 شمسی، «علم مبارزه» کلیدواژه‌ای بود که بسیار از سوی چپ‌های ایرانی طرح می‌شد و با استناد به آن، جز ایدئولوژی چپ، هیچ گفتار دیگری، علمی دانسته نمی‌شد. در آن روزگار از سوی صاحبان آن ایدئولوژی شیوه عمل چپ به عنوان یگانه راه علمی تحول جامعه معرفی می‌شد. گیر کردن در تله «علم دانستن ایدئولوژی» از جمله مشکلات کسانی است که از دریچه ایدئولوژی به جهان می‎نگرند. تله دیگر ایدئولوژی، تله نابینایی است. ایدئولوژی، مخاطب خود را نابینا می‌کند. مخاطب ایدئولوژی، جهان را مطابق ایدئولوژی‌ای که بدان باور پیدا کرده می‌بیند. وقتی ناسازه‌های واقعیت، سازه ایدئولوژی را به چالش می‌کشد، فرد گیرافتاده در گفتار ایدئولوژی، کاری که می‌کند این است که واقعیت را انکار کرده و ایدئولوژی را بر واقعیت تحمیل و اینگونه در تله نابینایی ایدئولوژی گیر می‌کند. حاصل کار آن می‌شود که واقعیت را به نفع ایدئولوژی انکار و تحریف می‌کند و اینگونه افسانه‌سرایی آغاز می‌شود. ماجرای اظهارات آقای موسی غنی‌نژاد را هم بر همین اساس باید تحلیل کرد. او در تله ایدئولوژی رایج زمانه گیر کرده است؛ مانند چپ‌های دهه 40 و 50. چپ‌ها در تله ایدئولوژی رایج نهاد علم روزگار خود گیر کردند و موسی غنی‌نژاد هم در ایدئولوژی رایج نهاد علم روزگار خود گیر کرده است. معمولا کسانی که پایه‌های علوم انسانی و فلسفی قوی‌ای ندارند و از رشته‌های فنی - مهندسی و علوم پایه وارد علوم انسانی می‌شوند، احتمال اینکه به دام ایدئولوژی زمانه خود بیفتند بیشتر است؛ مانند چپ‌های دهه 40 و 50 خورشیدی که بیشترشان از دانشکدهای فنی بودند و با مطالعه متون علوم انسانی در دام ایدئولوژی گرفتار آمده بودند. آقای غنی‌نژاد هم اتفاقا همین مسیر را رفته است با این تفاوت که گفتار رایج نهاد علم در حال حاضر ایدئولوژی راست است. او در تله ایدئولوژی لیبرالیسم افتاده است و فکر می‌کند علم فقط اندیشه‌های لیبرالی است. ایشان از پاپ هم کاتولیک‌تر شده و بر چیزی اصرار دارد که حکومت‌های داعیه‌دار لیبرالیسم هم، نظیر آمریکا، چون توقع او عمل نمی‌کنند. نمونه آخر آن سخنان وزیر جدید بهداشت دولت جدید ترامپ در مجلس سناست که با ایدئولوژی خلوص‌گرایانه لیبرالیستی که آقای غنی‌نژاد آن را دنبال می‌کند، متفاوت است. مشکل اول آقای غنی‌نژاد این است که فقط ایدئولوژی لیبرالیسم را علم می‌داند و جز گفتار لیبرالی را محل اعتنا قرار نمی‌دهد و در تله علم دانستن ایدئولوژی که بدان باورمند است، گیر کرده است. افزون بر آن مشکل دیگر آقای غنی‌نژاد این است که درک خلوص‌گرایانه‌ای از ایدئولوژی لیبرالیسم دارد. نمونه‌های تاریخی بسیاری وجود دارد که خلوص‌گرایی در ایدئولوژی سرانجام شومی می‌یابد. بخش مهمی از دلیل اینکه چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق دست به سلاح بردند را باید در خلوص‌گرایی افراطی چپ‌های آن دوره دانست. نمونه متاخر خلوص‌گرایی افراطی، پدیده داعش است که درک خلوص‌گرایانه افراطی‌ای از ایدئولوژی سلفی‌گری در اندیشه اسلام سنی داشتند. تله دیگری که آقای غنی‌نژاد درگیر آن شده، تله ناواقع‌گرایی است. چرا که سازه واقعیت با ناسازه ایدئولوژیک او درباره واقعیت، تزاحم و عدم تطابق جدی دارد. ایشان در گفت‌وگوی اخیر خود با مجموعه رسانه‌ای «دنیای اقتصاد» ماجرای انقلاب اسلامی را به ماجرای انقلاب سفید گره زد و علت انقلاب اسلامی را در  نقض مالکیت خصوصی در آن ماجرا دانست، حال آنکه در جریان انقلاب اسلامی آموزه «مالکیت خصوصی» که بنیاد لیبرالیسم است، هیچ جای اعتنا نداشت. در جریان انقلاب و خیزش تحول‌خواهانه‌ای که سال 1357 اتفاق افتاد، هیچ‌گاه علت خیزش عمومی مردم از سوی مردم، نقض مالکیت خصوصی در ماجرای انقلاب سفید بیان نشد. خوانشی که آقای غنی‌نژاد در آن گفت‌و‌گو و گفت‌وگو‌های مشابه  از رویداد بزرگ 1357 ارائه می‌دهد، هیچ جای پایی در واقعیت رویداد ندارد. برای نمونه می‌توان به شعارهای انقلاب رجوع کرد و با بررسی واقعیت رویداد و شعارهای مردم و نه رهبران انقلاب، بررسی کرد آیا خوانش آقای غنی‌نژاد در میان خواست عمومی مردم در جریان انقلاب و در شعارهای آنان نقش پررنگی داشته یا نه. خوشبختانه شعارهای انقلاب در قالب یک کار علمی با رویکرد پوزیتویستی از سوی آقای محمدحسین پناهی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی در کتاب «جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران» جمع‌آوری شده است. این کتاب بیش از 4 هزار شعار مردم در جریان انقلاب و کم و کیف آن را تحلیل کرده و علت و چرایی انقلاب از لابه‌لای این شعارها کاملا قابل شناسایی است. واقعیت انقلاب اسلامی در این پژوهش‌های علمی قابل بررسی است اما آقای غنی‌نژاد آنان را نادیده می‌گیرد و بر واقعیت چشم می‌پوشد تا واقعیت، سازه ایدئولوژیکش را به چالش نکشد. با لحاظ آنچه گفته شد، متاسفانه ما با راست خلوص‌گرای متخلق به اخلاق چپ و ایدئولوژیک مواجهیم، همین!