چهار گزینه جدی برای گام چهارم هسته‌ای

چهار روز دیگر مهلت ۶۰ روزه ایران به‌طرف اروپایی برجام برای عمل به تعهدات خود پایان می‌پذیرد و در صورت عدم اقدام عملی اروپا، جمهوری اسلامی ایران گام چهارم در کاهش تعهدات برجامی را برخواهد داشت. پیش از پرداختن به مقتضیات و احتمالات گام چهارم کاهش تعهدات، مرور سه‌گام پیشین مفید است.

گام اول در سالگرد خروج آمریکا
۱۸ اردیبهشت‌ماه سال جاری و در سالگرد خروج آمریکا از برجام، شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی با صدور بیانیه‌ای از کاهش تعهدات برجامی ایران خبر داد. در بیانیه شورای عالی امنیت ملی تصریح شده بود که ایران دیگر خود را متعهد به رعایتِ محدویت‌های ۳۰۰ کیلوگرمی «نگهداری ذخایر اورانیوم غنی‌شده» و ۱۳۰ تنی «ذخایر آب‌سنگین» نمی‌داند و به کشور‌های باقیمانده در برجام ۶۰ روز برای اجرای تعهدات خود به‌ویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی فرصت می‌دهد. نکته قابل‌توجه آنکه اروپایی‌ها یک روز پس از اولتیماتوم ایران با صدور بیانیه‌ای رسمی آن را رد کرده و عملاً اعلام کردند حاضر به انجام حرکتی در این زمینه نیستند.

گام دوم؛ افزایش سطح غنی‌سازی
ایران روز دوشنبه ۱۶ تیر ۹۸، گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در واکنش به نقض آشکار برجام از سوی آمریکا و بدعهدی‌های مکرر اروپا، برداشت.
طبق بند ۵ برجام، ایران باید تا ۱۵ سال، غلظت اورانیوم غنی‌شده خود را در سطح ۳.۶۷ درصد نگه می‌داشت؛ اما ازآنجاکه برجام از سوی آمریکا نقض شده و اروپا پس از ۱۴ ماه، اقدامی در راستای تأمین و تضمین منافع برجامی ایران انجام نداد، تهران وفق بند‌های ۲۶ و ۳۶ توافق هسته‌ای، به تعلیق تعهد خود در بند ۵ برجام پرداخت. ایران در گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود، درصد یا خلوص غنی‌سازی اورانیوم را از سقف ۳.۶۷ بالاتر برد. اگرچه عدد دقیقی از این افزایش اعلام نشد، اما به گفته برخی منابع، این عدد چیزی بین ۴ تا ۵ درصد است.

گام سوم؛ تحقیق و توسعه بدون محدودیت
۱۵ شهریورماه ایران گام سوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود را آغاز کرد. دو روز قبل از آن رئیس‌جمهور کشورمان گفته بود برداشته شدن تمامی محدودیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژ‌های جدید و هر آنچه برای غنی‌سازی نیاز داریم از موارد گام سوم خواهد بود.
کمالوندی معاون سازمان انرژی اتمی در توضیحاتی تکمیلی، جزئیات گام جدید را این‌گونه برشمرد؛ شروع تولید مواد غنی‌شده از زنجیره‌های تحقیقاتی و عدم اختلاط که به آژانس اعلام شده است.

- گازدهی ماشین «IR۶s» که قرار بود از ابتدای سال یازدهم برجام گازدهی شود.
- راه‌اندازی زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR۴ که قرار بود از ابتدای سال یازدهم انجام شود.
- گازدهی به زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR۶ که قرار بود دو ماه بعد انجام شود.

گام چهارم و علائم هشداردهنده!
برخی کارشناسان معتقدند سه‌گام اول ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای از قاطعیت لازم برای اثرگذاری برخوردار نبوده است و یکی از دلایل بی‌تحرکی طرف مقابل را باید در ارتباط با این مورد دانست. برای مثال سایت دیپلماسی ایرانی وابسته به صادق خرازی از نزدیکان و حامیان دولت روحانی در تحلیلی درباره گام سوم نوشت: «گامی کم‌رمق که ظاهراً نشان از احتیاط دولت برای به‌پیش بردن مذاکرات دارد... گام سوم دولت در کاهش تعهدات برجامی در مقام قیاس با دو گام پیشین یک عقب‌گرد در مواضع دولت محسوب می‌شود... این مسئله نشان از این دارد که روحانی هنوز هم چشم امید به تلاش‌های اروپا با محوریت کاخ الیزه دارد تا در دو ماه پیش رو و قبل از برداشته شدن گام چهارم بتواند کاری صورت دهد. پیرو این نکته به‌واقع آنچه دولت در قالب گام سوم در کاهش تعهدات برجامی اعلام و ابلاغ کرد، بیشتر بازی با راهبرد کاهش تعهدات برجامی بود تا استفاده از این اهرم.»

موج جدید اظهارات رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه در دفاع تمام‌قد از برجام و حمله به منتقدان داخلی نشانه‌ای است که بر اساس آن بعید به نظر می‌رسد دولت در گام چهارم، اقدامی اساسی و تعیین‌کننده انجام دهد.
سخنان چندی پیش کمالوندی مؤید این احتمال است. وی در پاسخ به این سؤال که آیا در گام ۴ برنامه‌ای برای توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و غنی‌سازی ۲۰ درصدی وجود خواهد داشت، گفت: لیستی از گام‌های مختلف به شورای عالی امنیت ملی و ریاست جمهوری ارائه شده و خیلی گزینه‌ها در فهرست اول دیده شده بود؛ حتی خروج از NPT را دیده بودیم که بعد خودمان تجدیدنظر کردیم. بحث‌های فنی دارد به انتها می‌رسد، فردو و نظارت‌ها باقیمانده که نگاه سازمان این نیست که در حوزه نظارت‌ها وارد شود، بخصوص در حوزه پادمان و مسائلی مثل پروتکل الحاقی، مادامی‌که کار خلافی انجام نمی‌دهیم دلیلی ندارد شفافیت نداشته باشیم و بهانه به دشمن بدهیم. گام‌های بعدی گام‌هایی است که شاید کمتر از جنس فنی باشد. فعال کردن فردو باقی‌مانده است که می‌تواند یک گزینه باشد و البته در حوزه‌های دیگری که عمدتاً نمی‌تواند فنی باشد.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی در پاسخ به سؤال دیگری درباره غنی‌سازی ۲۰ درصدی بیان کرد: نیاز ما ۲۰ درصد نیست!

گام قاطع چیست؟
پرسش اساسی در حال حاضر این است که ایران در مرحله چهارم چه گام یا گام‌هایی را می‌تواند با ویژگی قاطعیت و اثرگذاری بردارد؟ رئیس پیشین مرکز توسعه سازمان انرژی اتمی با اشاره به گام‌های مهم و کلیدی که در دوره چهارم کاهش تعهدات برجامی می‌توان اتخاذ کرد، گفت: فعال‌سازی سایت هسته‌ای فردو یکی از این گام‌هاست؛ اینکه فردو به فعالیت تولیدی خود یعنی تولید اورانیوم غنی‌شده بازگردد.
حسین آبنیکی با اشاره به در پیش بودن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران در برجام اظهار کرد: گام‌هایی [تعهداتی]را که در برجام برداشته‌ایم، محدودیت‌های جدی‌ای را به صنعت هسته‌ای کشور اعمال کرده است.
وی با اشاره به گام‌های مهم و کلیدی که در دوره چهارم کاهش تعهدات برجامی می‌توان اتخاذ کرد، گفت: یکی فعال‌سازی سایت هسته‌ای فردو است، اینکه فردو به فعالیت تولیدی خود یعنی تولید اورانیوم غنی‌شده بازگردد.
کارشناس مسائل هسته‌ای عنوان کرد: اقدام دیگر می‌تواند، راه‌اندازی خط اورانیوم غنی‌شده ۲۰ درصد باشد چراکه نیاز مهم، اساسی و فوری ماست که بتوانیم سوخت رآکتور تهران را فراهم کنیم؛ همچنین تولید انواع رادیو دارو‌ها برای بیماران را که در دست انجام داریم، استمرار دهیم. این اقدام، نکته‌ای کلیدی است چراکه سوخت رآکتور تهران محدود است و آن‌ها نیز به ما سوخت نمی‌دهند.
آبنیکی در ادامه خاطرنشان کرد: راه‌اندازی غنی‌سازی اورانیوم ۲۰ درصد و بعد هم سوخت ۲۰ درصد نیز می‌تواند مدنظر قرار گیرد و در ادامه پروژه رآکتور اراک هم گام دیگری باشد.

رئیس پیشین مرکز توسعه سازمان انرژی اتمی گفت: گام نهایی دیگر، می‌تواند تولید ماشین‌های سانتریفیوژ و انبار‌های آن باشد؛ در این راستا تولید ماشین‌های مقطع قدیمی و جدید و نیز نصب آن‌ها در سایت نطنز، گام مهم دیگری است که می‌توانیم آن را پیگیری کنیم. این‌ها گام‌های کلیدی، کاربردی، اساسی و موردنیاز صنعت هسته‌ای است.

وی تأکید کرد: ما در همه این موارد یادشده با محدودیت‌های بسیار وسیعی در برجام مواجهیم که می‌توانیم این محدودیت‌ها را کمتر کنیم و گام‌به‌گام جلو برویم. با انجام اقدامات یادشده می‌توانیم به مراحل قبلی برگردیم اگرچه یک هزینه فرصت ۶ سال را برای توسعه صنعت هسته‌ای از دست دادیم؛ با این گام‌ها می‌توانیم تا حد زیادی به وضعیت سال ۹۲ نزدیک شویم.
باید چهار روز دیگر صبر کرد و دید آیا حداقل یکی از این چهار گام اساسی در برنامه گام چهارم کاهش تعهدات برجامی ایران وجود دارد یا خیر.