آثار اقتصادی فعال شدن مکانیسم ماشه

بیست‌وچهارم ماه پیش بریتانیا، فرانسه و آلمان به اتحادیه اروپا اعلام کردند که مکانیسم حل اختلاف توافق هسته‌ای با ایران موسوم به «بند ماشه» را فعال می‌کنند. این کشور‌ها ایران را متهم به نقض برجام کردند؛ چراکه ایران هفته‌ای پیش از این اتفاق و در واکنش به خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام، برداشتن گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات برجامی خود را اعلام کرد. ماشه، مکانیسمی است که بر اثر فعال شدن آن و طی‌کردن مراحلش که مجموعاً حدود ۶۵ روز طول می‌کشد، قطعنامه‌های گذشته‌ای که علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد صادرشده بود، بازمی‌گردند. اکنون این پرسش در ذهن افکار عمومی کشور وجود دارد که آغاز مکانیسم ماشه، چه اثری بر اقتصاد ایران خواهد داشت؟! آیا مانند خروج امریکا از برجام، با یک شوک قیمتی در بازار ارز و سکه و طلا خواهیم بود و باید شاهد افزایش تورمی بیش‌ازپیش باشیم، یا مکانیسم ماشه چنین اثری بر اقتصاد ایران ندارد؟! اقتصاددانان تقریباً در این مورد اجماع نظر دارند و معتقدند فعال شدنِ این مکانیسم، تفاوت چندانی با شرایط کنونی ندارد و نمی‌تواند به شوک‌های قیمتی در بازار‌های مختلف منجر شود.

عمق و شدت اثر ماشه
مکانیسم ماشه منطقاً به دو روش ممکن است اقتصاد ایران را با مشکل مواجه کند؛ روش نخست از طریق موانعی است که تحریمِ بیشتر پیش پای ایران می‌گذارد و روش دوم نیز مربوط به آثار روانی-تبلیغاتی اجرایی شدنِ این مکانیسم است که می‌تواند خود از طریق افزایش نااطمینانی‌ها، ثبات بازار‌ها را به خطر بیندازد. بررسی شدت و عمق تحریم‌های آمریکایی نشان می‌دهد که عملاً این تحریم‌ها جایی برای اعمال فشار بیشتر توسط مکانیسم ماشه باقی نگذاشته‌اند. در تحریم‌های سازمان ملل (که مکانیسم ماشه آن‌ها را بازمی‌گرداند)، اصلاً تحریم نفتی، گازی یا تحریم سایر صنایع وجود ندارد. این در حالی است که در تحریم‌های آمریکایی، عملاً پیش‌تر همه‌ی این تحریم‌ها عملیاتی شده بودند. همچنین اکنون کل نظام بانکی ما تحت تحریم‌های امریکاست؛ بنابراین تحریم‌های بانکیِ سازمان ملل، نمی‌تواند فشاری بر نظام بانکی ما بیفزاید. مکانیسمی است که بر اثر فعال شدن آن و طی کردن مراحلش که مجموعاً حدود ۶۵ روز طول می‌کشد، موجب بازگشت قطعنامه‌های گذشته‌ای که علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد صادرشده بود، می‌شود. ممکن است این تصور به وجود بیاید که تحریم‌های فعلی، فقط مربوط به امریکاست، ولی اگر تحریم‌های سازمان ملل بازگردند، دیگر کشور‌ها و شرکت‌های اروپایی هم ملزم به اجرای آن‌ها هستند. این تصور نیز صحیح نیست؛ چراکه تحریم‌های امریکا به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که نه‌تن‌ها ایران مورد هدف این تحریم‌ها بود، بلکه هر شرکت یا نهادی که تحریم‌های آمریکایی را نقض کند نیز، خود تحریم می‌شد. به همین دلیل اروپایی‌ها عملاً با تحریم‌های آمریکایی همراه بودند. به‌طور مثال پس از خروج امریکا از برجام، توتال و بسیاری از شرکت‌های اروپایی از ایران رفتند. اینستکس نیز، شاهد مثالی برای انفعال اروپایی‌ها در مقابل امریکاست. چراکه اروپایی‌ها مثلاً خواستند به کمک آن، از مبادلات مالی ایران حمایت کنند؛ اما عملاً این موضوع تحقق پیدا نکرد.

آثار روانی و تورمی مکانیسم
روش دوم که می‌توان برای اثرگذاری مکانیسم ماشه متصور بود، این است که بار روانی اجرای آن منجر به افزایش قیمت دلار و به‌تبع آن، ایجاد تورم بالا شود. رخ دادن این اتفاق نیز به دو دلیل بعید است. دلیل نخست این است که بانک مرکزی نشان داده که در مداخله در بازار ارز، توانسته موفق ظاهر شود. همین موضوع، اقتدار بانک مرکزی را حفظ کرده و باعث می‌شود تا دلالان به بازار ارز ورود نکنند و آن را مناسب برای به جیب‌زدن سود‌های بالا نبینند. علاوه بر این، بانک مرکزی برای کنترل نقدینگی فزاینده‌ی موجود در بازار که در صورت ایجاد یک شوک روانی (مثل اخبار و جوسازی رسانه‌ای روی مکانیسم ماشه)، امروز ابزار‌های خوبی دارد. یکی از آن‌ها عملیات بازار باز است که بانک مرکزی از این طریق، به‌صورت درون‌زا و با ابزار کنترل نرخ سود، ارتباط بین چاپ پول و نقدینگی را تا حدّ بالایی قطع کرده و جلوی بروز تورم‌های بالا در اثر هجوم نقدینگی به بازار‌هایی مثل دلار را می‌گیرد؛ بنابراین، این نگرانی که فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند آثار روانی منفی روی اقتصاد ایران داشته باشد، منتفی است.

تقریباً هیچ!
با توجه به توضیحاتی که ارائه شد، می‌توان دریافت که عملاً تحریم‌های سازمان ملل و تحریم‌های اروپایی چیز جدیدی نیستند و در دل تحریم‌های آمریکایی موجود بودند؛ بنابراین فشار جدیدی بر اقتصاد ایران، تحمیل نخواهد شد. همچنین ثبات در سیاست‌های پولی، نشان می‌دهند که حتّی بار روانی این اقدام نیز نمی‌تواند به تورم انتظاری و القایی دامن بزند. بنا به گزارش بانک جهانی، اثر تحریم‌های آمریکایی نیز در سال ۲۰۲۰-۲۰۲۱ از بین خواهند رفت و رشد اقتصادی کشور مثبت خواهد شد؛ بنابراین مکانیسم ماشه شاید در حوزه‌ی سیاسی یا تبلیغاتی آثاری داشته باشد، امّا قطعاً در حوزه‌ی اقتصاد دستش برای ضربه به اقتصاد ایران از همیشه خالی‌تر است و اثرش نیز تقریباً هیچ است.