ارتباطات مجازی فرصتها و تهدیدها

 ۲۷ اردیبهشت، روز ملی ارتباطات و روابط عمومی نام‌گذاری شده است. تعاریف متعددی از ارتباطات ارائه شده که یکی از ساده‌ترین آن‌ها عبارتست از فن انتقال اطلاعات‎، افکار و رفتار‌های انسانی از یک شخص یا گروه به شخص یا گروه دیگر. اهمیت ارتباطات از آنجا ناشی می‌شود که ارتباط سنگ بنای جوامع انسانی است و مقوله مهم فرهنگ از دل ارتباطات پدید می‌آید. به همین دلیل است که تحول تاریخی جوامع بشری متاثر از تغییرات ارتباطی در مقایسه با دیگر حوزه‌ها چشم‌گیرتر بوده است.

فرایند ارتباط از ۶ عنصر اصلی تشکیل شده است که شامل پیام، فرستنده، گیرنده، کانال، بازخورد و اختلال یا پارازیت است. از میان این شش عنصر، کانال‌های ارتباطی؛ که امروزه به نام رسانه می‌شناسیم، طیفی وسیع و گسترده از ابزار‌های ارتباطی را در برمی‌گیرند و در طول سالیان دچار تحولات عظیمی شده‌اند. اینترنت؛ رسانه‌ای است که اگرچه مدت زمان زیادی از پیدایش آن نمی‌گذرد، اما به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردش، توانسته با شتاب زیادی فراگیر شود و تاثیرات قابل توجهی را برجای بگذارد. در کشور ما به دلیل برخی شرایط تاریخی، دوران گذر از عصر ارتباط شفاهی به عصر ارتباط کتبی به خوبی اتفاق نیفتاد و به دلیل جهش ناگهانی به عصر ارتباط الکترونیکی، فرهنگ ارتباطات مکتوب فرصت کافی برای رشد و بلوغ نداشته است.

به طوری‌که برخی اعتقاد دارند نوعی شکاف نسلی میان فرزندان این دوره با والدینی که از ارتباطات مجازی دور هستند رخ داده است. ظهور شبکه‌های اجتماعی که خود شکلی جدید از ارتباطات مجازی است نیز تغییرات گسترده‌ای را به وجود آورده است. در حال حاضر تاثیری که شبکه‌های اجتماعی در جامعه ما دارند، به مراتب نسبت به سایر بخش‌های فضای مجازی بیشتر است. ارتباطات مجازی نیز مانند هر پدیده نوظهور دیگری همراه با پیدایش خود فرصت‌ها و تهدیدات متعددی را ایجاد کرده است. برخی با افراط در نگاهی بدبینانه ارتباطات مجازی را صرفا عاملی برای انحطاط اخلاقی و فرهنگی جامعه می‌دانند و راه رهایی از آن را فاصله گرفتن و یا حتی کنار گذاشتن کامل آن می‌دانند. برخی دیگر نیز با افراط در نگاهی خوشبینانه فضای مجازی را محلی کاملا امن و آزاد برای فعالیت اقشار مختلف جامعه می‌دانند و مخالف هر گونه تردید و نظارت درباره نحوه عملکرد آن هستند.

پیام‌های منتشر شده در ارتباطات مجازی ممکن است با نیت خیرخواهانه و به قصد اصلاح جامعه، به تعالی آن کمک کند و یا با نیت سوء و به قصد ضربه زدن منجر به زوال جامعه شوند. در حال حاضر پیام‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی طیفی گسترده از محتوای خبری، سرگرمی، سیاسی، دینی، تربیتی، و ... را شامل می‌شود که در کنار آن محتوای منحرف غیر اخلاقی و ضد دینی و براندازانه سیاسی هم وجود دارد که سبک زندگی و وحدت و ایستادگی مردم را هدف قرار می‌دهند. در ارتباطات مجازی فرستندگان پیام همچون مخاطبان پیام انبوه هستند و هر کاربری می‌تواند نقش گیرنده و فرستنده را در لحظه داشته باشد. نکته دیگری که در بستر ارتباطات مجازی وجود دارد این است که فرستندگان پیام می‌توانند با هویت پنهان و یا ساختگی با دیگران در ارتباط باشند و بدین وسیله مسئولیت کنش‌های ارتباطی خود را به عهده نگیرند.

 

بازخورد‌های پیام‌ها نیز در همین بستر منتشر می‌شود و دسترسی به حجم انبوه بازخورد‌ها سرمایه باارزش، برای کسانیکه به آن دسترسی دارند فراهم کرده است. از آنجا که سه پیام‌رسان پرمخاطب کشور مالکیت خارجی دارند سرمایه عظیم بازخورد‌ها در اختیار کسانی است که هیچ تعهدی به کشور و قوانین ما ندارند. در حقیقت مالکیت خارجی پیام‌رسان‌ها باعث شده است سه عنصر ارتباطی کانال، بازخورد و اختلال در اختیار آن‌ها باشد و مردم کشور ما صرفا در عناصر گیرنده، فرستنده و پیام نقش داشته باشند. یکی از تبعات واگذاری کنترل شبکه‌های اجتماعی کشور به بیگانگان تهدیدات امنیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و مشکل کشف نشدن جرائم است. ‏

یکی دیگر از عواملی که باعث تشدید تهدید‌های مجازی در کشور ما شده است ورود ناگهانی آن قبل از فراهم شدن زیرساخت‌های فنی و محتوایی و همچنین پایین بودن سطح سواد رسانه‌ای کاربران برای استفاده از آن بوده است. این موضوع باعث شده که بخش عمده‌ای از ترافیک اینترنت و اطلاعات رد و بدل شده در فضای مجازی از خارج، وارد کشور شود و این امر چالش‌های جدی را متوجه کشور ما می‌کند. شبکه ملی اطلاعات یکی از زیرساخت‌های فنی بسیار مهم است که رهبر معظم انقلاب بار‌ها در مورد ضرورت راه‌اندازی و ارتقای آن تاکید داشته‌اند. همچنین کشور ما نیرو‌های تحصیل کرده و متعهد باارزشی دارد که توان خوبی برای ایجاد نرم افزار‌های مختلف ارتباطی و همچنین محتوای هدفمند دارند که این می‌تواند تاثیر بسزایی در بهبود چرخه ارتباطات مجازی داشته باشد؛ بنابراین برای قضاوت در مورد ارتباطات مجازی باید مجموعه‌ای از کارکرد‌ها و کژکارد‌ها را در نظر گرفت که توجه دقیق به هر دو دسته شرط بهره‌مندی درست از این فضا می‌باشد. نگاه خوش‌بینانه‌ای که فقط فرصت‌های این بستر ارتباطی را در نظر می‌گیرد و با انکار تهدیدات هر گونه ضابطه‌مندی در این فضا را محکوم می‌کند به همان میزان خطرناک است که یک نگاه بدبینانه به بهانه دوری از تهدید‌ها خود را از فرصت‌های آن نیز محکوم می‌کند.