مرگ خاشقجی و رسوایی آل سعود

این روزها، یکی از مهم‌ترین خبر‌های اول منطقه غرب آسیا، سرنوشت جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار سعودی، ستون نویس واشنگتن پست و مخالف سیاست‌های محمدبن سلمان است. آن‌قدر این خبر برجسته شده که همه لطائف الحیل دولت سعودی و طرفداران آن نیز نتوانست آن را به حاشیه براند. در این مقاله به چیستی ماجرا، چرایی مرگ خاشقجی، واکنش‌های بین‌المللی به مرگ او، نقش دولت عربستان، نقش دولت ترکیه در امتیاز‌گیری از عربستان و ... اشاره خواهد شد.
۱. جمال خاشقجی کیست؟
جمال خاشُجقی نویسنده و فعال معارض سعودی که قبل از آغاز موج بازداشت شاهزادگان و مسئولان و مخالفان توسط محمد بن سلمان در عربستان زندگی می‌کرد و حتی طرفدار بسیاری از سیاست‌های دولت سعودی نیز بود، افرادی همچون شهید آیت الله نمر را در خصوص سخنانی که در خصوص منطقه قطیف بر زبان می‌آورد، تجزیه طلب معرفی می‌کرد و به طور کلی در چارچوب سیاست‌های دولت سعودی رفتار می‌کرد. بعد از آغاز موج تسویه سیاسی محمدبن سلمان که بیش از هزار نفر از فعالان سیاسی را بازداشت کرد، شاهزاده‌های معروف سعودی همچون ولید بن طلال را به زندان انداخت، با بلند پروازی نابخردانه، سعد حریری نخست وزیر لبنان را در حصر نگه داشت و .... خاشقجی نیز بانگ رحیل زد و از عربستان خارج شد. یکی دیگر از نکاتی که سبب شده است موضوع خاشقجی برجسته شود، انتقاداتی بوده که اخیرا به دولت سعودی و خصوصا سیاست‌های بسته سیاسی محمد بن سلمان روانه می‌کرد. منتقد دولت سعودی بودن خاشقجی را تبدیل به یک برند در عرصه رسانه‌ای کرده است. بخش قابل توجهی از جامعه غربی، دولت سعودی را نه با طرح‌های اصلاحی و نه با اسناد توسعه ای، بلکه با قلع و قمع مخالفان سیاسی، کشتار مردم بی گناه یمن، سیاست‌های نسنجیده و ... می‌بیند، کشته شدن یک منتتقد سعودی مسئله غیرقابل اغماضی از نظر این بخش از جامعه غربی نیست. دولت سعودی مخالفان بسیاری را شکنجه کرده است و برخی را نیز کشته است، اما نکته مهمی که سبب اهمیت پرونده خاشقجی شده است، مرگ بسیار دردناک و قطعه قطعه کردن او بوده است.
۲. چیستی ماجرای مرگ خاشقجی
به ادعای فعالان رسانه‌ای جمال خاشقجی ۱۰ مهر برای ثبت ازدواج خود به سفارت عربستان سعودی در استانبول ترکیه مراجعه کرده بود که دیگر خبری از او نمی‌شود و حتی نامزد او پشت در‌های کنسولگری منتظر او مانده، هر چه انتظار می‌کشد از او بی خبرتر می‌شود. از همان دقایق اولیه خبر، فعالان رسانه‌ای تحلیل می‌کردند که خاشُقجی به جهت مخالفت با محمد بن سلمان به دستور وی ربوده شده است. وی به دلیل انتقاد از سیاست‌های فعلی دولت عربستان از نوشتن در روزنامه سعودی الحیاة منع شد. در این بین چند نکته مشکوک از نظر رسانه‌ها وجود دارد که اتهامات علیه دولت سعودی را بیشتر می‌کند که عبارتند از:
الف. انکار دولت سعودی
دو روز پس از ناپدید شدن خاشقجی، کنسولگری عربستان سعودی در استانبول در واکنش به گزارش‌ها مبنی بر ربوده شدن یک فعال رسانه‌ای معارض، با انکار این ماجرا گفت: خاشُقچی پس از ترک این ساختمان، ناپدید شده است. پس از گذشت چهار روز شبکه «ان تی وی» ترکیه به نقل از دادستان ترکیه اعلام کرد که دادستانی تحقیقات در این خصوص را آغاز کرده است. پلیس ترکیه شامگاه شنبه ادعا‌های مقام‌های سعودی مبنی بر اینکه «جمال خاشقجی» بعد از ورود به کنسولگری سعودی در شهر استانبول، آن را ترک کرده را رد کرد و گفت که او به هیچ وجه ساختمان کنسولگری را ترک نکرده است. این سوال مطرح است که چرا دولت سعودی در روز‌های اول، ماجرا را به کلی رد کرد و سپس سکوت پیشه کرد.
ب. برنامه ریزی دولت سعودی
جدا از سفر ۱۵ نفر به ترکیه و حضور آن‌ها در کنسولگری، اخبار دیگر نیز نشان دهنده این است که دولت سعودی در یک برنامه طراحی شده این قتل را مرتکب شده است. رویترز می‌گوید بر اساس بررسی‌های اولیه نهاد‌های امنیتی ترکیه، خاشقجی داخل کنسولگری عربستان به قتل رسیده است. الجزیره در خبری فوری اعلام کرد: قتل جمال خاشقجی از پیش برنامه ریزی شده بود و کنسولگری جسد او را از ساختمان خارج کرده است.
۳. واکنش‌های متفاوت به مرگ خاشقجی
در خصوص مرگ جمال خاشقجی واکنش‌های متفاوتی صورت گرفته است، در اینجا به چهار دسته از واکنش‌ها در این خصوص اشاره می‌شود:
الف. نگرانی مقامات آمریکایی
در میان واکنش‌های بین المللی به مرگ خاشقجی مقامات دولتی آمریکا که در دو سال گذشته، رگبار اتهامات خود را بیشتر از همیشه به سوی ایران گرفته و انواع و اقسام اتهامات تروریستی و حقوق‌بشری را به ایران می‌زنند، از همه نگران‌تر هستند. ترامپ و تیم او به این می‌اندیشند که نکند خبر مرگ روزنامه نگار منتقد سبب شود تا اتهامات به سمت این متحد سنت گرا و پولدار واشنگتن روانه شود و انگشت اتهامات را از ایران به سمت سعودی روانه کند. تامل در واکنش واشنگتن در خصوص آنچه برای جمال خاشقجی رخ داده است، می‌تواند درس‌آموز باشد. برخی رسانه‌ها و حتی نهاد‌های مطرح در سطح بین‌المللی، موضع خود را در خصوص شفاف‌سازی پرونده خاشقجی و نقش عربستان در این ماجرا، اعلام کرده‌اند، اما هم‌چنان آمریکایی‌ها موضعی که متناسب با یک شهروند آمریکایی باشد نگرفته‌اند. این در حالی است که آمریکا یک سال تمام با دولت ترکیه کشمکش داشت تا یک جاسوس آمریکایی که در قامت کشیش به ترکیه رفته بود را از زندان آزاد کند و نهایتا با تمام فشار‌هایی که به دولت ترکیه وارد کرد، موفق به انجام این کار شد. همچنین این در حالی است که اگر حادثه‌ای مشابه با شدت بسیار کمتر برای یک روزنامه‌نگار معارض ایرانی رخ داده بود، آیا آمریکا بدون هرگونه تعلل و تحقیقی، موضعی سهمگین علیه ایران نمی‌گرفت؟!
ب. مردم، رسانه‌ها و جریانات مخالف دولت آمریکا
ماجرای خاشقجی برای برخی افراد، رسانه‌ها و جریان‌های داخلی و خارجی مخالف سیاست‌های دولت آمریکا و ترامپ نسبتا واکنش شدیدتری به سیاست‌های دولت سعودی داشته‌اند. خصوصا رسانه‌ها اینگونه بازنمایی می‌کنند که این سطح از وقاحت و ماجراجویی دولت سعودی قابل تحمل نیست. آن‌ها معتقدند که که اعطای مجوز برای رانندگی به زنان و امکان حضور آنان در ورزشگاه‌ها از سوی بن سلمان، از نشانه‌ای بازتر شدن فضای سیاسی و اجتماعی در عربستان نیست و بعضا این رفتار‌های نمادین عاملی برای تخریب جمهوری اسلامی ایران صورت می‌گیرد. برای رسانه‌ها این سوال هم مطرح است که چگونه است که نهاد‌های حقوق بشری جهان و مدعیان اروپایی در قبال چهار سال جنگ ناجوانمردانه سعودی‌ها در یمن و کشته شدن ده‌ها هزار کودک یمنی بی تفاوت نشسته اند، اما در قبال کشته شدن یک نویسنده منتقد سعودی چنین از کوره در رفته اند؟ چه ماجرایی در پشت مرگ خاشقجی قرار دارد؟
ج. اروپایی‌ها
جنس انتقادات اروپایی‌ها بیشتر شبیه به مردم و رسانه‌های آمریکایی بوده است. اروپایی‌ها می‌گویند دولت سعودی گستاخی را به حدی رسانده است که به مخالف خود نیز رحم نمی‌کند. بررسی گفتار‌ها و سخنان آن‌ها در رسانه‌ها نشان می‌دهد که آن‌ها برآنند تا «اگر افراد دارای چنین رویکردهایی، حاضر نبودند بازداشت گسترده‌ی شاهزاده‌های سعودی و اخاذی از آن‌ها توسط بن سلمان را ببینند، امروز ناچارند رفتار عربستان با یک مخالف سیاسی (و نه اپوزیسیون سیاسی) دیده و موارد مشابه در عربستان را به یاد آورند.»
د. دولت و مردم ترکیه
دولت ترکیه که خود را طرفدار اخوانی‌ها معرفی می‌کند، معتقد است مرگ خاشقجی یک ضربه به سیاست‌های اخوانی گرایانه او بوده است. مردم ترکیه در مقابل، معتقدند که عربستان سعودی از حدود خود فراتر رفته و تمام قواعد حاکمیت ترکیه را زیر سوال برده است. خاصه اینکه نامزد وی ترک تبار بوده است.
۴. برآورد آینده احتمالی
ماجرای مرگ جمال خاشقجی، هر چه پیشتر می‌رود، ابعاد جدید تری به خود می‌گیرد. با کشف شدن ابعاد جدیدتر این ماجرا صحنه گردانان واقعی این مرگ مشکوک بیشتر رسوا می‌شوند. در این بین باید دید که دولت ترکیه تا چه حد و کجا می‌تواند از دولت عربستان امتیاز بگیرد. بررسی کلی تحولات و خصوصا تماس تلفنی بین ملک سلمان و رجب طیب اردوغان نشان می‌دهد که دولت ترکیه به دنبال تنش در روابط با سعودی نیست، نهایتا به نظر می‌رسد که دولت ترکیه با گرفتن برخی از امتیازات، این موضوع را پیگیری خواهد کرد. آمریکایی‌ها نیز تلاش خواهند کرد دوباره به سعودی بفهمانند که اگر آن‌ها نبودند سعودی دو هفته هم نمی‌توانست دوام بیاورد و از نگه داشتن سعودی در شرایطی که تمام افکار عمومی در خصوص روزنامه نگار منتقد علیه آن‌ها است، جیب‌های خود را پر از پول خواهند کرد. هر چند در سطحی دیگر از تحلیل آینده، برخی معتقدند موضوع مرگ خاشقجی، پایان افراط‌گرایی محمدبن سلمان و حذف او از قدرت در آینده سیاسی عربستان خواهد بود و چه بسا برای استمرار سلطه خود، آمریکا چندان بی میل نباشد با حذف بن سلمان، حکومت سعودی را از دستخوش تحولات دور نگه داشته تا بتواند از این گاو شیرده باز هم بدوشد.