غرب آسیا روی خط دیپلماسی

پایگاه رهنما:

کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا طی هفته‌های اخیر شاهد تحولات سیاسی و دیپلماتیک زیادی بوده‌اند که طی 3 تا ۴ دهه گذشته بی‌سابقه بوده است. در تازه‌ترین مورد شنبه هفته گذشته شاهد سفر «فیصل مقداد» وزیر خارجه سوریه برای نخستین‌بار در ۱۲ سال گذشته برای دیدار با همتای مصری خود بودیم.سفری که به‌گفته یک مقام امنیتی مصری هدفش تسریع روند بازگشت سوریه به اتحادیه عرب از طریق میانجیگری مصر میان دمشق و ریاض است. البته موج از سرگیری و عادی‌سازی این روابط،  به مصر، سوریه و عربستان‌سعودی محدود نمی‌شود. ایران، ترکیه، قطر، بحرین و امارات متحده عربی نیز جزو کشورهایی هستند که در هفته‌های گذشته تلاش کرده‌اند تا اختلافات خود را با کشورهای همسایه و منطقه کنار گذاشته و روی خط دیپلماسی حرکت کنند؛ آن هم در شرایطی که تا همین چند سال پیش تصور نزدیکی این بازیگران منطقه‌ای به یکدیگر تقریبا غیرممکن بود. در پاسخ به چرایی تحولات اخیر باید گفت : روند تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط در خاورمیانه و شمال آفریقا از سال۲۰۲۰ آغاز شده است . یعنی زمانی که کشورهای منطقه به چند دلیل تصمیم گرفتند تا در تعاملات با یکدیگر دیپلماسی را جایگزین تقابل کنند. اولین دلیل را باید در تأثیر اقتصادی همه‌گیری کرونا در منطقه که بسیار هم منفی بود، دانست. پس از همه‌گیری کرونا، دولت‌ها به‌دنبال راهی بودند تا هزینه‌های سیاست خارجی خود را کاهش دهند. در این شرایط پایان دادن به رویارویی‌ها و جنگ‌های نیابتی و همزمان ایجاد پیوندهای اقتصادی سودآورتر ، راحت‌ترین راه برای کاستن از هزینه‌های سیاست خارجی به‌شمار می‌رفت. دلیل دوم، تغییر نقش آمریکا در خاورمیانه و شمال آفریقا بود. در طول ریاست‌جمهوری ترامپ، رویکرد کاخ سفید در منطقه باعث تشویق رفتار ناسازگارانه برخی از کشورها از جمله امارات و عربستان با دیگران شد. محاصره قطر در اواسط سال۲۰۱۷ نمونه‌ای از این موارد بود؛ رویکردی که با روی کار آمدن دولت جدید در آمریکا و تشدید اختلافات میان واشنگتن و متحدان عربی‌اش به‌ویژه عربستان‌سعودی عمیقا دستخوش تغییر شد. سوم دلیل اینکه، به‌نظر می‌رسد کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ازجمله ترکیه، عربستان، مصر و امارات دریافته‌اند که منافع ملی آنان می‌تواند در تضاد با آنچه کارشناسان «سیاست خارجی متخاصم» می‌خوانند، باشد.  به‌عنوان مثال در مورد آنکارا، حمایت آشکار و تمام‌عیار ترکیه از گروه اخوان‌المسلمین مثلا در مصر از بسیاری جهات برای این کشور هزینه داشت؛ به‌ویژه در زمینه روابط این کشور با اعضای ثروتمند شورای همکاری خلیج‌فارس که سیاست خارجی ترکیه را تهدیدآمیز تلقی می‌کردند یا مثلا در مورد ایران، لابی برخی کشورهای عربی با دولت ترامپ برای تشدید فشار حداکثری بر کشورمان هیچ دستاورد قابل اعتنایی در پی نداشت.

روابط ترکیه و قطر با امارات و عربستان
آرایش سیاست خارجی امروز منطقه به‌طور قابل توجهی متفاوت از۳ سال گذشته به‌نظر می‌رسد. ترکیه و قطر به‌عنوان دولت‌های حامی گروه اخوان‌المسلمین ، از سال۲۰۲۱ تلاش کرده‌اند تا روابط خود را با عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی(به‌عنوان ۲ کشور مخالف اخوان‌المسلمین) ترمیم کنند. ترکیه که امروز با بحران جدی اقتصادی و مشکلات مالی و انسانی ناشی از زلزله مرگبار اخیر روبه‌روشده است، به‌دنبال بهره‌مندی از بهبود روابط با ابوظبی و ریاض است؛ به‌ویژه اینکه امارات و عربستان هر دو، پس از زلزله به دولت رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، کمک کردند تا بحران پیش آمده را مدیریت کند. علاوه‌بر این، گسترش پیوندهای اقتصادی ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس می‌تواند به سرمایه‌گذاری بیشتر آنها در اقتصاد ترکیه منجر شود. قطر نیز نشان داده است که با وجود تجربه محاصره از سوی کشورهای عربی، قصد دارد تا سیاست خارجی مصالحه‌گرایانه‌ای را در پیش بگیرد. مقام‌های دوحه بر این باورند که روابط مثبت با همسایگان در بلندمدت منافع آنان را تضمین خواهد کرد. سفر سال گذشته عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر به قطر تغییر بزرگی در سیاست خارجی دوحه به‌شمار می‌رفت، چراکه دوحه سعی دارد تا به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان بزرگ گاز طبیعی جهان نشان دهد که برای میزبانی سرمایه‌های خارجی از ثبات و امنیت لازم برخوردار است.

رابطه ایران با  امارات و  عربستان و بحرین
ابوظبی و ریاض نه‌تنها با قطر بلکه  با ایران از سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۱ در مسیر تنش‌زدایی گام برداشته و تعاملات خود را با تهران گسترش داده‌اند. بازگشتن سفیر امارات به تهران در سال گذشته میلادی و توافق دیپلماتیک اخیر عربستان و ایران که اواخر اسفند ماه سال گذشته اعلام شد، تحولات مهمی بودند که به اعتقاد اغلب کارشناسان پیامدهای مهمی برای منطقه به‌دنبال خواهد داشت.
روابط پرفراز و نشیب ایران و بحرین نیز در ماه‌های گذشته دستخوش تغییرات جدی شده است. حدود۲ هفته پیش بود که مقام‌های بحرینی از آغاز گفت‌وگوهای دوطرف برای ازسرگیری روابط خبر دادند. عبدالنبی سلمان، معاون اول رئیس پارلمان بحرین، نیز اخیرا با اشاره به ازسرگیری قریب‌الوقوع پروازها میان ایران و بحرین گفته است که منامه با ازسرگیری روابط با ایران مشکلی ندارد و این موضوع میان ۲ کشور مدت زیادی طول نخواهد کشید. این مقام بحرینی با اشاره به دیدارش با هیأت پارلمانی ایرانی تأکید کرده که دیدار مذکور فقط به نفع بحرین نبوده بلکه در وهله نخست به نفع خلیج‌فارس است.هرچند به دلیل رفتارهای خارج از منطق دولت بحرین با شیعیان این کشور ، ایران سعی دارد در تنظیم روابط خود با بحرین دقت داشته و نگاه یکسان همچون نگاهی که به عربستان و امارات دارد با این کشور نداشته باشد ولی از آنجاکه که بحرین تابعی  از عربستان است با نزدیکی ایران به عربستان از مزایای این روابط بهره مند خواهد شد.

روابط سوریه با کشورهای عربی

همزمان در ماه‌های گذشته بسیاری از کشورهای عربی که پیش از این و پس از آغاز بحران داخلی سوریه در سال۲۰۱۱ خواستار برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه بوده و روابط خود را با دمشق قطع کرده بودند. اکنون در مقام آشتی با دمشق برآمده‌اند و خواستار بازگشت سوریه به اتحادیه عرب هستند. در تازه‌ترین اقدام، ریاض اعلام کرده که قصد دارد تا پس از ‌ماه مبارک رمضان روابط رسمی دیپلماتیک خود با سوریه را از سر بگیرد که نقطه ‌عطفی در بازگشت دولت اسد به حوزه دیپلماتیک منطقه عرب به‌شمار خواهد رفت. همچنین گفته شده که اسد قرار است اواخر سال‌جاری میلادی  به ریاض سفر کند که پس از بازدیدهای اخیرش از عمان و امارات از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
هرچند نباید از نظر دور داشت که عوامل پشت پرده تنش‌های ایدئولوژیک منطقه‌ای همچنان به قوت خود باقی است. مثلا اختلافات ایدئولوژیک ترکیه با مصر و عربستان سعودی چیزی نیست که به‌راحتی از میان برود. با این حال به‌نظر می‌رسد که کشورهای منطقه‌ای به این نتیجه رسیده‌اند که به جای تشدید تنش و اصطکاک آنچه منافع ملی آنان را تهدید می‌کند یافتن راه‌هایی برای تنش‌زدایی، مدیریت و کنترل این تنش‌ها  اهمیت دارد و باید در دستور کار قرار گیرد.