توانِ ناقص تحریم‌های امریکایی

امریکا ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ رسما از برجام خارج شد و وزارت خارجه‌ی این کشور اعلام کرد که تحریم‌های جدید علیه ایران در دو بخش، به اجرا گذاشته خواهند شد؛ بخش نخست از ۱۳ مرداد و بخش دوم از ۱۳ آبان اجرا خواهد شد. امریکایی‌ها –خصوصاً شخص ترامپ- دوست دارند جوری القا کنند که تحریم‌ها به فروپاشی اقتصاد ایران منجر خواهند شد تا بدین طریق اولاً انتظار بی‌ثباتی اقتصادی را به جامعه‌ی ایرانی تزریق کنند و در ثانی مسئولین ایرانی را مجبور کنند تا با امریکا به مذاکره بنشینند و امتیازاتی بیش از برجام به امریکایی‌ها بدهند. اما آیا سرنوشت ایران اقتصاد ایران با تحریم‌های امریکایی، فروپاشی خواهد بود؟! واقعیت این است که این فریبی بزرگ، بیش نیست. فریبی که خود کارکردی اقتصادی دارد و قرار است از طریق ایجاد نگرانی در میان فعالان اقتصادی و مردم در ایران، به رکود تورمی دامن بزند.
تحریم نفتی ابزار سوخته آمریکا برای فشار به ایران
مهم‌ترین ابزار امریکا برای تحریم ایران، تحریم‌های نفتی است. امریکایی‌ها ابتدا اعلام کردند فروش نفت ایران را به صفر می‌رسانند. کمی بعد، با تهدید رییس‌جمهور روحانی و سرلشکر قاسم سلیمانی عقب‌نشینی کردند و گفتند معافیت خرید نفت برخی کشور‌ها از ایران را بررسی خواهند کرد. واقعیت این است که تحریم نفت ایران به گونه‌ای که ایران نتواند هیچ نفتی صادر کند نا محتمل است. چرا که اولاً این یک حقیقت است که اگر ایران نتواند نفت صادر کند، ایران این توان را دارد که گلوگاه‌های اصلی صادرات نفت غرب آسیا را نا امن کند و اجازه‌ی صدور نفت به هیچ کشوری ندهد؛ در این صورت انفجار قیمت نفت رخ خواهد داد و در آن صورت امریکا متحمل ضرر‌های جبران ناپذیری خواهد شد.
به صفر رساندن نفت ایران غیرقابل امکان است
علاوه بر این، اصلا بازار نفت در کوتاه‌مدت و میان‌مدت توان جبران کل نفت صادراتی ایران را ندارد؛ پس به لحاظ فنی نیز در تا میان‌مدت امکان به صفر رساندن صادرات نفت ایران فراهم نیست. بلند مدت هم زمان خوبی است برای این‌که ایران خود را با شرایط وقف دهد و مشکل ساختاری وابستگی به نفت خود را اصلاح کند. با این حال، حتی اگر فرض کنیم ایران در مقابل تحریم‌های نفتی امریکا واکنشی نشان ندهد در بدترین شرایط ممکن است از ۵۰۰ هزار بشکه تا ۱ میلیون بشکه، صادرات نفت ایران کاهش یابد. محاسبات و برآورد‌های مرکز پژوهش‌های مجلس جمهوری اسلامی نشان می‌دهد در شرایطی که اقتصاد ایران با کاهش ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام مواجه باشد، رشد اقتصادی سال ۱۳۹۷ به ۵/۰ درصد می‌رسد و اگر با کاهش ۱ میلیون بشکه نفت خام مواجه باشد رشد اقتصادی سال جاری ۲- درصد خواهد بود. این در حالی است که دولت و نهاد‌های مربوطه «هیچ» اقدامی در جهت کنترل اوضاع انجام ندهند.
سیاست دولت چه باید باشد؟
اما اگر دولت عزم خود را برای حفظ رشد مثبت اقتصادی جزم کند، می‌تواند با سرمایه‌گذاری روی برخی بخش‌های کلیدی اقتصاد حتی رشد مثبتِ ۲ یا ۳ درصدی را رقم بزند. فقط کافیست به جای تمرکز بر خام‌فروشی «نفت»، روی بخش‌هایی سرمایه‌گذاری کند که اولاً وابستگی آن‌ها به واردات واسطه‌ای و سرمایه‌ای کمتر از سایر بخش‌هاست. در ثانی این بخش‌ها نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی از پیوند اقتصادی بیشتری با سایر بخش‌ها برخوردار هستند؛ یعنی در صورت فعال‌تر شدن این بخش‌ها، بخش‌های بیشتری در اقتصاد برای تامین نیاز‌های این بخش فعال خواهند شد یا از محصولاتی که در این بخش‌ها تولید می‌شود به عنوان مواد اولیه و واسطه در بخشِ خود استفاده می‌کنند.
چه تدبیری تحریم‌های آمریکا را بی اثر می‌کند؟
پژوهش‌ها نشان می‌دهد بخش‌هایی که بر اساس دو مولفه‌ی فوق‌الذکر دارای اولویت هستند، به ترتیب عبارتند از: ساخت محصولات غذایی، کشاورزی، ساختمان، ساخت مبلمان، دباغی و پرداخت چرم، فلزات اساسی، ساخت محصولات چوبی و ساخت محصولات کانی غیرفلزی. البته علاوه بر این، بخش‌هایی نیز هستند که گرچه نیاز بالایی به واردات مواد اولیه و واسطه‌ی خارجی دارند، اما تجربه نشان داده در شرایط محدودیت واردات واسطه، توانسته‌اند وابستگی خود به خارج را کاهش دهند و در عین حال تولیدات خود را نیز افزایش دهند؛ بخش صنایع شیمیایی از این دست بخش‌هاست. تمرکز دولت روی این بخش‌ها تا حد بالایی می‌تواند اثر تحریم‌های امریکایی را خنثی کند.
ضرورت دیپلماسی فعال منطقه‌ای
علاوه بر اگر دولت بتواند به کمک دیپلماسی فعال منطقه‌ای بازار نفت خود را تا حد قابل قبولی حفظ کند، این سیاست در کنار سیاست حمایت از بخش‌های کلیدی داخلی که نسبت به سایر بخش‌ها کمتر از تحریم‌ها تاثیر می‌پذیرند، می‌تواند رشد اقتصادی مثبت را برای اقتصاد ایران حفظ کند. با این تفاسیر می‌توان گفت: میزان تاثیرگذاری تحریم‌های امریکایی، به میزان تلاش مسئولین در جهت خنثی کردن آن‌ها بستگی دارد، اما در عین حال، در بدترین شرایط هم امریکا توان لازم برای رساندن اقتصاد ایران به مرز‌های فروپاشی را ندارد.