اهداف بزرگ در پس حضور کوتاه امیرعبداللهیان در خلیج فارس

در حالی که دولت آیت الله رئیسی با محوریت قرار دادن همکاری با همسایگان مسیر دیپلماسی دستگاه سیاست خارجی خود را ریل‌گذاری کرد، وزارت خارجه در ماه‌های گذشته برای تحقق این مهم توسعه روابط با همسایگان نزدیک و دور را در صدر اهداف و تحرکات دیپلماتیک قرار داده است.

در همین راستا حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه، در راس هیئتی بلندپایه از روز گذشته عازم سفر به عمان و قطر از همسایگان جنوبی کشور در حوزه خلیج فارس شده است. محور اصلی گفت‌وگو‌ها در این سفر‌ها بررسی راه‌های گسترش روابط متقابل در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و نیز بحث درباره مسائل مهم منطقه عنوان شده است.

توسعه همکاری‌های اقتصادی با عمان و قطر

در عمان، به عنوان مقصد نخست سفر وزیر خارجه ایران، موضوعات اقتصادی و توسعه همکاری‌های دو کشور در این حوزه بخش مهمی از دیدار امیرعبداللهیان با مقامات عمانی را تشکیل داده است. امیر عبداللهیان خود در این رابطه در کنفرانس خبری اعلام کرد: «در حوزه اقتصادی، موضوع از سرگیری حرکت لنج‌های دو کشور با توجه به مهار کرونا مورد توجه ما بود و طرف عمانی نیز قول داد که این مساله را پیگیری کند تا در آینده نزدیک شاهد از سرگیری حرکت لنج‌های دو کشور برای تبادل کالا باشیم».

وی همچنین افزود: «یکی از مشکلاتی که برای اتباع دو کشور در انجام امور تجاری و فعالیت‌های مردمی وجود دارد از سرگیری پرواز‌های ایران ایر و عمان ایر بود که این موضوع با جناب نخست وزیر مطرح و توافق شد که اقدامات لازم در این باره از سر گرفته شود».

ایران و عمان به عنوان دو کشور با روابط بسیار نزدیک در منطقه، از حجم روابط اقتصادی نسبتاً خوبی با رقم حدوداً ۱ میلیارد دلار برخوردار هستند، اما دو طرف بر لزوم تقویت و گسترش مبادلات اقتصادی تا ۵ میلیارد دلار اشتراک نظر دارند. ایران همچنین گفته است که عمان «نزدیک به ۲ میلیارد دلار از سرمایه‌های ایران را که به دلیل تحریم‌های آمریکا مسدود شده بود، آزاد کرده است».

از طرف دیگر یکی از موضوعات مهم سفر در بخش اقتصادی مربوط به راه‌های ترانزیتی است به صورتی که وزیر امور خارجه ایران از گفتگو در مورد سرمایه گذاری مشترک در حوزه‌های مختلف از جمله سرمایه گذاری در بندر چابهار جمهوری اسلامی ایران خبر داد.

ایران، عمان، ترکمنستان و ازبکستان پیشتر توافق نامه‌ای را برای احیای خط ترانزیتی مابین خود امضا کردند. از این رو سخنان امیرعبداللهیان ممکن است اشاره‌ای به توافقنامه عشق آباد باشد که به دنبال تسهیل حمل و نقل بین خلیج فارس و آسیای مرکزی است. این قرارداد در سال ۲۰۱۱ توسط ایران، عمان، افغانستان، قطر، ترکمنستان و ازبکستان امضا شد و قزاقستان، پاکستان و هند بعداً به آن ملحق شدند. قطر در سال ۲۰۱۳ از این توافق خارج شد.

قرار گرفتن در مسیر‌های ترانزیتی بین المللی در سال‌های اخیر هم برای ایران و هم عمانی‌ها بسیار مورد توجه بوده است. عمان اخیرا با هدف افزایش تجارت در خلیج فارس در بنادر خود سرمایه گذاری کرده است.

با کاهش ذخایر نفت خام عمان – که تخمین زده می‌شود در ۲۵ تا ۳۰ سال آینده در سطح تولید سال ۲۰۱۹ تمام شود - این کشور پنج بخش از جمله ترانزیت را برای توسعه اقتصادی و متنوع‌سازی درآمد دولت هدف‌گذاری کرده است که ۴۰ درصد آن در حال حاضر از درآمد‌های نفتی حاصل می‌شود.

ترانزیت و تلاش برای تبدیل شدن به دروازه خلیج فارس با استفاده از موقعیت قرار داشتن در مسیر‌های کشتیرانی جهانی، بر اساس برنامه چشم انداز ۲۰۴۰، می‌تواند ۳۰۰۰۰۰ نفر را در عمان مشغول به کار کند. برای قرن ها، عمان بر یک امپراتوری تجاری دریایی گسترده که بیشتر اقیانوس هند غربی را در بر می‌گرفت، سلطنت می‌کرد.

امروزه یکی از مزیت‌های استراتژیک عمان قرار گرفتن آن در خارج از تنگه هرمز است. این آبراه باریک، خلیج فارس را به سایر نقاط جهان متصل می‌کند.

اما جاه طلبی‌های عمان برای تبدیل شدن به دروازه ورودی خلیج فارس با رقیب مهمی همچون امارات روبه روست که شرکت جهانی بنادر امارات DP World تقریباً از هر ۱۰ کانتینر جهان یکی را جابجا می‌کند. این شرکت بنادر، پایانه ها، مناطق آزاد و مراکز لجستیکی را در شش قاره، از جمله بندر جبل علی در دبی، که حدود یک چهارم تولید ناخالص داخلی امارات را تشکیل می‌دهد، اداره می‌کند.

عمان دارای سه بندر اصلی است: صلاله، دقم و دروازه اصلی عمان، سوهار. بندر سوهار اخیراً خدمات سوخت رسانی به کشتی‌ها را راه اندازی کرده است - تجارتی که تحت سلطه جبل علی دبی است - که نفت کوره کم سولفور و گازوئیل دریایی را ارائه می‌دهد.

بندر صلاله در درجه اول به عنوان یک مرکز حمل و نقل در خدمت بازار‌های منطقه‌ای از جمله شرق آفریقا و یمن عمل می‌کند که کانتینر‌هایی را که از خطوط راه دور به خطوط کوتاه مسافتی که به سمت مقصد نهایی محموله حرکت می‌کنند، منتقل می‌کند.

در سال ۲۰۲۰، کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد، بنادر عمان را از نظر سرعت جابه‌جایی کانتینر، سریع‌تر از بنادر اماراتی، و در رتبه ۱ قرار داد.

همچنین عمان مدتهاست که تلاش م‌کند تا بندر دقم، در حدود ۵۵۰ کیلومتری (۳۴۰ مایلی) شمال صلاله، به پایانه‌ای خارج از تنگه هرمز برای صادرات نفت خلیج فارس به بازار‌های بین المللی تبدیل شود؛ لذا با توجه به این هدف‌گذاری‌ها همکاری برای متصل کردن بنادر دو کشور و تبدیل شدن به یکی از شاهرگ‌های تجارت بین المللی در سال‌های آتی، با عنایت به سرمایه‌گذاری هندی‌ها در چابهار و نقش اساسی این بندر در کمربند ترانزیتی شمال- جنوب، از اهمیت بسزایی در توسعه همکاری‌های اقتصادی ایران و عمان خواهد داشت.

در کنار عمان، کشور قطر نیز از دیگر همسایگان عربی حاشیه خلیج فارس می‌باشد که روابط دوستانه و نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران داشته و این روابط در سال‌های اخیر مسیر توسعه‌ای را طی می‌کند که نقطه عطف آن به قطع روابط و محاصره قطر توسط کشور‌های عربستان، امارات، مصر و بحرین در سال ۲۰۱۷ باز می‌گردد که در پی این اقدام، تهران به فضای تنفسی مهمی برای رفع فشار تحریم‌ها علیه دوحه تبدیل شد.

امیرعبداللهیان در مورد موضوعات مورد مذاکره هیئت ایرانی در سفر به قطر نیز تصریح کرد: «در گذشته درباره بازی‌های جام جهانی گفت: وگو‌هایی انجام شده است و ما در خصوص اینکه از ظرفیت جمهوری اسلامی ایران به ویژه در حوزه خدمات فنی و مهندسی و امکاناتی که جمهوری اسلامی ایران دارد و قطر می‌تواند از آن استفاده کند، گفت‌وگو خواهیم کرد.»

سهم کنونی ایران از تجارت خارجی قطر بسیار اندک و به هیچ وجه در حد و قواره نزدیکی روابط سیاسی میان دو کشور و همچنین پتانسیل‌های بازرگانی، صنعتی، کشاورزی و تکنولوژیکی ایران نیست. به گفته معاون بین الملل اتاق بازرگانی تهران در خردادماه امسال از مجموع حدودا ۲۶ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار واردات قطر سهم ایران بین ۳۵۰ تا ۳۶۰ میلیون دلار بوده است. با این حال دو کشور برای آینده نزدیک رقم ۱ میلیارد دلار را هدفگذاری کرده‌اند.

گفتگو‌های سیاسی: از مذاکرات هسته‌ای تا موضوعات منطقه‌ای

در کنار اهمیت موضوع همکاری‌های اقتصادی، گفتگو‌های سیاسی نیز بخش دیگر برنامه‌های هیئت ایرانی در کشور‌های عمان و قطر بوده است.

عمان به طور سنتی یکی از میانجی‌های اصلی شکلگیری مذاکرات هسته‌ای میان ایران قدرت‌های بین المللی بویژه دولت ایالات متحده محسوب می‌شود و از این حیث سفر به مسقط در کوران مذاکرات هسته‌ای آنهم در شرایطی که طرف غربی حاضر به دادن تضمین‌های قانونی مورد درخواست تهران نیست و در نتیجه روند مذاکرات با چالش مواجه شده است، می‌تواند به منظور تقویت موضع بین المللی ایران صورت گیرد. در این زمینه شورای همکاری خلیج فارس در مواضع اخیر خود در مورد مذاکرات احیای توافق حمایت خود را از تداوم روند گفتگو‌ها اعلام کرده‌اند و این امر در کنار گرایش ماه‌های گذشته به کاهش تنش میان دیگر اعضا شورای همکاری یعنی عربستان و امارات با ایران، می‌تواند درتقویت ثبات منطقه‌ای تأثیرگذار باشد.

دو پرونده و بحران مهم منطقه‌ای برای ایران، که کشور‌های عمان و قطر هریک به نوعی در فرآیند دیپلماتیک آن نقش‌آفرین بوده‌اند، مسئله افغانستان و جنگ یمن می‌باشند. ایران در سال‌های گذشته همواره بر موضوع ضرورت عدم دخالت خارجی در امور این دو کشور بحران زده، پایان جنگ و خونریزی، راه حل سیاسی و اهمیت شروع مذاکرات و فرآیند آشتی ملی تأکید داشته است.

در مجموع با توجه به این مباحث سفر امیرعبداللهیان را باید نشانه گرایش تهران به افزایش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با همسایگان در مسیر توسعه صلح و ثبات منطقه‌ای ارزیابی کرد.