خط راه‌آهن شلمچه – بصره؛ از تجارت ۲۰ میلیاردی تا شراکت در جاده ابریشم چینی

 در حالی که عراق یکی از بزرگترین شرکای اقتصادی ایران در تحارت خارجی محسوب می‌شود، روز گذشته ایرج مسجدی، سفیر جمهوری اسلامی ایران عراق، در دیدار با «حمید نعیم الخزی» دبیر هیات دولت عراق  9 آگوست 2021 (18 مرداد 1400) خواهان تکمیل پروژه اتصال خط آهن ایران به عراق شده است. جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۰ طرح اتصال راه‌ آهن خرمشهر به مرز شلمچه به طول ۱۷ کیلومتر را به اتمام رسانده، اما از آن زمان تاکنون قطعه ۳۲ کیلومتری مرز شلمچه تا بصره برای اتصال خط آهن ایران به شبکه سراسری راه آهن عراق، در انتظار عملیات اجرایی دولت بغداد بوده است.

این طرح ترانزیتی برای توسعه تجارت خارجی عراق نیز بسیار حائز اهمیت بوده و به همین دلیل تکمیل این پروژه مورد توجه دولتمردان این کشور نیز قرار دارد به صورتی که اخیراً دفتر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، بر آغاز مذاکرات برای تسریع احداث این خط ریلی بین عراق و ایران تاکید کرده است. این خط راه‌آهن برای اتمام به  میلیون دلار هزینه نیاز دارد و می‌تواند نقشی بزرگ را در توسعه مناسبات میان دو کشور ایران و  عراق داشته باشد. همچنین، از این طرح به عنوان زمینه‌ای برای اجرایی شدن طرح یک کمربند و یک جاده چین، در راستای اتصال آسیای میانه به منطقه غرب آسیا یاد می‌شود.

نقش خط ریلی شلمچه - بصره در چشم‌انداز تجارت 20 میلیارد دلاری

امروزه توسعه مسیرهای ارتباطی میان کشورها به گامی مهم در راستای تقویت و افزایش سطح مبادلات اقتصادی و تجاری تبدیل شده است. در ارتباط با کشور عراق و همسایگان این کشور، ایجاد خط راه‌آهن جایگاهی مهم در  توسعه مناسبات اقتصادی با جهان دارا بوده، به گونه‌ای که در چند سال اخیر علاوه بر ایران، کشور ترکیه نیز اتصال خط راه‌آهن به عراق را برای اهداف اقتصادی خود را مورد توجه قرار داده است. در این زمینه  آنکارا احداث خط ریلی میان موصل و ترکیه را تحت عنوان بازسازی بزرگ» در حال اجرا دارد.

به موازات تلاش‌های ترکیه برای افزایش سطح مناسبات اقتصادی با کشور عراق، جمهوری اسلامی ایران نیز در چند سال اخیر  بر احداث خط راه‌آهن شلمچه - بصره متمرکز شده است. در واقع ،جمهوری اسلامی ایران چشم انداز صادرات ۲۰ میلیارد دلاری را به عنوان هدف‌گذاری استراتژیک خود تعیین کرده و در این میان بدون تردید این خط ریلی نقشی بسیار عمده را در تحقق چنین هدفی ایفا می‌کند. در مقطع کنونی، حجم صادارات ایران به عراق، سالانه بالغ بر 12 تا 13 میلیارد دلار است که در این بین  9 میلیارد دلار آن مربوط به کالاهای عمومی صادراتی توسط بخش خصوصی و 3 میلیارد دلار آن هم مربوط به صادرات برق و انرژی توسط دولت است.

در سال 1399 نیز عراق با واردات ۷ میلیارد و ۴۴۸‌میلیون دلار کالای ایرانی سهم ۲۱‌درصدی از کل ارزش صادرات کالایی کشورمان را داشته است. به طور دقیق‌تر، میزان صادرات ایران به عراق بر پایه گروه‌های عمده کالایی به ترتیب به گروه پتروشیمی‌ و پایه نفتی با ۲۷۰۶‌میلیون دلار، گروه صنعت با ۱۷۵۱‌میلیون دلار، گروه کشاورزی و صنایع غذایی با ۱۷۴۶‌میلیون دلار، گروه معدن و صنایع معدنی با ۱۲۲۶‌میلیون دلار و فرش و صنایع دستی با ۱۹‌میلیون دلار اختصاص داشته است. در وضعیت جدید نیز به نظر می‌رسد که این خط راه‌آهن می‌تواند نقشی مهم را در تحقق چشم انداز صادارات 20 میلیارد دلاری داشته باشد.

تقویت و توسعه خط راه‌آهن منطقه‌ای به عوان دالانی برای عملیاتی شدن جاده ابریشم جدید

بُعد دیگر اهمیت تکمیل شدن این خط ‌آهن، زمینه‌سازی جدی برای اتصال ایران و عراق به شبکه تجارت بین المللی به‌ویژه طرح یک کمربند - یک جاده و شبکه ترانزیت منطقه ای از شرق به دریای مدیترانه و خلیج فارس است که اکنون محل رقابت کشورهایی چون اسرائیل و امارات و عربستان می‌باشد. در واقع، شبکه ریلی میان ایران و عراق بخشی از یک شبکه راه‌آهن منطقه‌ای است که حلقه ارتباطی میان سه کشور ایران، عراق و سوریه خواهد بود. این مسیر که شامل خط شلمچه-بصره و خط مسیب-کربلا است در آینده بنا بر اذعان مقامات عراقی مستلزم اتصال عراق نه تنها به ایران بلکه به سوریه، اردن و خلیج فارس از طریق کویت نیز می‌باشد.

این شبکه راه‌آهن منطقه‌ای که شرق را به مدیترانه متصل می‌کند زمینه‌ساز اتصال و اجرای طرح یک کمربند – یک جاده مورد نظر چین خواهد بود .در همین راستا شاهد هستیم که اخیرا بخش عراقی – سوری این کمربند ریلی نیز مورد توجه واقع شده است و بازسازی خط راه‌آهن سوریه که طول ان حدود 1800 کیلومتر است در حال اجرایی شدن است که بخشی از آن در کشورهای همسابه به ویژه عراق امتداد پیدا کرده است. قسمت سوری این پروژه شامل ساخت 32 کیلومتر (20 مایل) راه آهن است؛ در حالی که عراق در عمق خاک خود کشیدن این خط آن را بر عهده دارد که طی آن بغداد به کربلا و کربلا به خاک سوریه متصل می‌شود. در مجموع این امر می‌تواند تردد افراد و کالاها را بین ایران ، عراق و سوریه تسهیل می کند. بدون تردید، نقش سوریه در  جاده ابریشم جدید (ابتکار یک کمربند و یک جاده چین) از اهمیتی ویژه برخوردار است که طی آن راه آهن منطقه‌ای مورد اشاره بخشی از پروژه ای است که با شبکه های آسیای مرکزی مرتبط می‌شود و به نوبه خود به خطوط راه آهن چین و روسیه متصل است.

تقویت اتحاد سیاسی و فرهنگی تهران – بغداد

در سطح دیگر تکمیل طرح خط آهن مرز شلمچه به بصره می‌تواند زمینه‌ساز تقویت اتحاد سیاسی و فرهنگی میان تهران و بغداد باشد. طی چند سال اخیر، مناسبات میان ایران و عراق از سطح اتحاد تاکتیکی و مناسبات صرف دیپلماتیک به اتحاد راهبردی توسعه پیدا کرده و اکنون ایجاد این خط ریلی به عنوان تنها مسیر  راه آهن میان دو کشور، بیش از پیش زمینه ساز تقویت اتحاد سیاسی و دیپلماتیک میان دو کشور خواهد بود. در آینده نزدیک این خط ریلی می‌تواند موجب تسهیل سفر زائران میان دو کشور باشد؛ بدین معنی که زائران دو کشور می‌توانند از طریق ناوگان ریلی به زیارت عتبات عالیات مشرف شده و بسیاری از موانع سابق در مسیر زیارت‌های مذهبی برداشته شود.