اقتصاد مقدس اربعین حسینی

پایگاه رهنما:

دوباره موسم اربعین حسینی فرا رسیده است و میلیون‌ها زائر از سراسر جهان به سوی عراق و شهر کربلا به راه افتاده‌اند تا بزرگترین تجمع بشری جهان را رقم بزنند. این پدیده‌ی شگرف الهی و اسلامی، وجوه عرفانی و سلوکی، فلسفی، سیاسی و ... دارد و بسیار در مورد این وجوه بارها صحبت کرده‌اند. در مورد وجه اقتصادی این پدیده‌ی بزرگ اما کمتر سخن به میان آمده است؛ در حالی که جذابیت‌های وجوه اقتصادی پیاده روی بزرگ اربعین حسینی نیز در نوع خود قابل بحث و بررسی است. از شکل‌گیری تجارت در مسیر اربعین و توسعه‌ مناطق مرزی و بهبود روابط تجاری ایران و عراق گرفته، تا زمینه‌ی بررسی عمق نابازار در برابر بازار و مکانیزم آخر‌الزمانی تخصیص و توزیع کالاها و خدمات، به‌گونه‌ای که در هیچ نقطه‌ی دیگری از دنیا سابقه ندارد. برخی به همین دلیل اقتصاد اربعینی را اقتصاد مهدوی دانسته‌اند و برخی نیز بر رسیدن اقتصاد مردمی به اوج خود در تبلور اربعینی‌اش سخن گفته‌اند. در این یادداشت بخشی از جنبه‌های اقتصادی این پدیده‌ی بزرگ الهی را مورد واکاوی قرار داده‌ایم.

صفای میان شیعیان

در اصول کافی نقل شده است که امام باقر (ع) از یکی از شاگردان می‌پرسد: «آيا در آنجائى كه شما هستيد، وضعيت اينجورى است كه يكى از شماها بيايد دستش را توى جيب برادر دينى‌اش بكند و هر چه كه لازم دارد، از توى جيب او بردارد، او هم ناراحت نشود؟ به اين حد رسيده‌ايد كه جيبتان براى همديگر رايگان باشد؟» حضرت سؤال مي‌كنند كه در اموال شخصى، شما اينجور هستيد كه مثلاً قبايتان را آنجا آويزان كرده‌ايد، رفيقتان مى‌آيد دست مي كند توى جيب قباى شما و يك مقدار پولى كه لازم دارد، برمي‌دارد و بقيه‌اش را آنجا مي‌گذارد و بعد راه مى‌افتد مي‌رود، به شما هم اصلاً برنخورد و ناراحت نشويد؟ چنين وضعى بين شما هست؟ «فقيل ما اعرف ذلك فينا». آن شاگرد در پاسخ به امام علیه‌السلام گفت كه در بين خودمان چنین وضعى نيست. حضرت فرمودند: «فقال فلا شى‌ء اذاً»؛ یعنی: پس هنوز خبرى نيست، هنوز چيزى نيست! به این معنا که پس هنوز صفایی که باید در میان شیعیان بر قرار باشد، برقرار نشده است.

کالا و خدمت رایگان

بنا بر روایتی که نقل شد، وقتی به وضعیت اربعینی نگاه می‌کنیم، می‌بینیم آن مطلوب امام (ع) در این برهه از زمان و در این نقطه از مکان عملیاتی شده است؛ بلکه بسیار بیش از آن. در پیاده‌روی اربعین گاهی یک خانواده یک سال پس انداز می‌کنند تا بتوانند در ایام اربعین نذری بدهند و تمام اندوخته‌ی یک‌ساله را در راه حسین (ع) به پای زائرانش بریزند. به‌زور التماس زائران را می‌کنند تا به منزلشان بروند، استراحت کنند و پذیرایی شوند. آنها که تخصصی دارند، تمام توانشان را در ارائه‌ی خدمت رایگان قرار می‌دهند و عملاً روابط همان روابط غیر اقتصادی لطیف و با صفایی است که امام (ع) از شیعیان انتظار داشته است. چنین شیوه‌ زیستی به‌قدری جذاب و زیباست که افراد از مذاهب و ادیان دیگر را نیز به فضای انسانی و الهی خود جذب کرده است. نکته‌ای که نباید در تحلیل اقتصادی اربعین مغفول بماند، رشد نا بازار در برابر بازار است.

نا بازار مقدس

در اقتصاد متعارف بازار بهترین مکانیزم تخصیص کالاها و خدمات تلقی می‌شود. مکانیزمی که با ابزار قیمت، کالاها و خدمات را به کسانی که بیشترین استحقاق را در دریافت آنها دارند، تخصیص می‌دهد. اقتصاد در زیست اربعینی اما با توجه به اینکه عملاً قیمت را حذف کرده، تخصیص را به نابازار مبتنی بر صفا و انصاف ارتقاء داده است. یکی از مصادیق مقدس دیگر نابازار، خانواده است. در خانواده اگر قرار باشد مناسبات بر اساس قیمت تعیین شود و مثلاً مادر خانواده خدماتش را با اعضای خانواده حساب کند، عملاً دست‌کم 30 یا 40 میلیون تومان فقط باید برای طبخ غذا، نگهداری منزل و تربیت فرزندان بگیرد. در حالی که در فضای غیربازاری نهاد مقدس خانواده، همه‌ی این موارد با عشق و به رایگان انجام می‌شود. وقتی مناسبات غیربازاری می‌شوند، عملاً در تولید ناخالص داخلی نمی‌آیند و از منظر اقتصادی منجر به رشد اقتصادی نمی‌شوند! در حالی که عملاً رفاه آحاد آن مدینه‌ فاضله را ارتقاء می‌بخشند. در اربعین نیز ماجرا همین است. تخصیص منابع کاملاً مبتنی بر عدل و انصاف و صفا است و قیمت نقشی ندارد.  

گوشه‌ای از ماجرا

در آخر‌الزمان و در حکومت مهدوی (ع) قرار است این نوع زیست به اوج خود برسد. بنابراین اربعین تمرینی برای تحقق وجه اقتصادی آرمان‌شهر مهدوی است. همه‌ آنچه در این یادداشت آمد، گوشه‌ای از ابعاد اقتصادی اربعین بود. گسترش ارتباط ایران و عراق می‌تواند به همبستگی دو ملت کمک شایانی کند و همان‌طور که در ایام تشدید تحریم‌ها، اقتصاد عراق محل تنفس اقتصاد ایران بود، گسترش گردشگری مذهبی در دو کشور نیز می‌تواند چرخ اقتصاد هر دو کشور را به گردش در آورد. توسعه تجارت میان دو کشور و توسعه‌ی مناطق مرزی در مسیر اربعین نیز از دیگر دستاوردهای این پدیده‌ مقدس و الهی است. در مورد اقتصاد اربعین می‌توان کتاب‌ها نوشت. کافی است دقیق و موشکافانه به ابعاد اقتصادی این گردهمایی عظیم نگاه کنیم.