نشست سه جانبه مسکو درباره قره باغ و دورنمای مبهم صلح

وزارت خارجه روسیه در این باره عنوان کرد که سرگئی لاوروف، وزیر خارجه این کشور به همراه جیحون بایراموف، وزیر خارجه جمهوری آذربایجان و آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان سه‌شنبه شب پیرامون راهکارهایی برای تنش‌زدایی وضعیت در منطقه قره‌باغ رایزنی کردند.

پیش از برگزاری نشست وزارت خارجه روسیه اعلام کرد،« آن‌ها همچنین می‌خواهند درباره آماده‌سازی یک قرارداد صلح میان ایروان و باکو گفت‌وگو کنند؛ قراردادی که می‌تواند راهکاری برای مسائل موجود میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان باشد و روسیه آماده است تا در این زمینه کمک‌های حداکثری را ارائه دهد».

ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دو کشور منطقه قفقاز از سال ۱۹۹۲ برای کنترل منطقه مورد مناقشه قره‌باغ با یکدیگر دچار اختلاف هستند و با وجود برگزاری نشستهای متعدد بین‌المللی و منطقه‌ای در سه دهه گذشته اما همچنان آتش جنگ بر سر این منطقه سایه انداخته است و در یکسال گذشته به دلیل جاه‌طلبی‌های الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان دورنمای صلح هم تیره و تار شده است.

مسکو که ضامن اجرای توافقات ۲۰۲۰ درباره قره باغ است، بارها با میانجیگری بین باکو و ایروان، سعی کرده تنشها را کاهش داده و صلح را برقرار کند. در نشست سه جانبه رهبران روسیه، ارمنستان و آذربایجان که ۲۹ اردیبهشت در مسکو برگزار شد، مقامات باکو و ایروان وسعت سرزمینی آذربایجان به مساحت ۸۶ هزار کیلومتر مربع و وسعت ارمنستان ۲۹هزار کیلومتر مربع را به رسمیت شناختند که باید محترم شمرده شود و این اقدام را گامی مهم در زمینه برقراری ثبات و صلح در منطقه، نهایی کردن متن معاهده صلح بین ارمنستان و آذربایجان و تحدید مرزها دانستند. با وجود نزدیک شدن مواضع دو طرف به همدیگر اما در هفته‌های اخیر دوباره تنشها بین آذربایجان و ارمنستان اوج گرفته است و نشانه‌‌هایی از صلح دیده نمی‌شود. 

نشست مسکو درحالی برگزار می‌شود که در هفته‌های اخیر نشستهای متعددی بین مقامات ایروان و باکو در واشنگتن و بروکسل برای پایان دادن به تنشها برگزار شده است اما تاکنون نتیجه ملموسی نداشته است. حتی  نخست وزیر ارمنستان گفته که مذاکرات هفته گذشته با علی‌اف و چارلز میشل، رئیس شورای اتحادیه اروپا در بروکسل، پیشرفتی نداشته است و تاکید کرد که به دلیل پافشاری باکو روی خواسته‌های خود، دور جدید درگیریها بین دو کشور محتمل است.

اتهام زنی باکو به روسها

با وجود دورهمی در مسکو، اما در روزهای اخیر اختلافات بین مسکو و باکو بر سر نوع نگاه به مسائل امنیتی قره‌باغ افزایش یافته است. جمهوری آذربایجان اخیرا روسیه را به عدم اجرای کامل توافقات سه‌جانبه توسط نیروهای حافظ صلح روس در منطقه قره‌باغ کوهستانی متهم کرده است که با واکنش مسکو همراه شد. وزارت خارجه روسیه در واکنش به این اتهامات اعلام کرد:«روسیه همواره به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان احترام گذاشته است، اما این امر لزوم حل‌وفصل حل‌وفصل همه مسائل در دستورکار، از جمله تضمین حقوق و امنیت مردم قره‌باغ کوهستانی، منحصراً از طرق مسالمت‌آمیز سیاسی و دیپلماتیک را نفی نمی‌کند».  

جمهوری آذربایجان تحولات قره‌باغ را از پشت عینک سیاسی خود نگاه می‌کند و مدعی است که مفاد هر گونه توافقی باید به نفع این کشور نگاشته شود و این تضاد آراء مانع بزرگی بر سر صلح ایجاد کرده است. دولت باکو برای رسیدن به خواسته‌های جاه‌طلبانه خود که همان احداث کریدور «زنگه زور» است، حاضر نیست به تنش در منطقه پایان دهد و به بهانه‌های مختلف و متهم کردن ارمنستان و اخیرا روسها، سعی دارد همه اختلافات را گردن دیگران انداخته و خود را در این ماجرا طرف مظلوم و بر حق نشان دهد.

احداث دالان زنگه زور که مقامات آذربایجان مدعی بودند در توافقات 2020 روی آن اجماع شده است، قرار بود خاک اصلی جمهوری آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان وصل کند. با این کریدور، عملا مرزهای ایران و ارمنستان به طور کامل قطع می‌شد اما این کریدور به دلیل مخالفت‌های ارمنستان، ایران و تا حدودی روسیه به منصه ظهور نرسید و دولتمردان باکو از این مسئله به شدت خشمگین شدند و پس از آنکه خود را در برابر سد محکم منطقه‌ای تنها دیدند، سعی کردند انتقام شکست خود را در منطقه لاچین بگیرند.

از دسامبر ۲۰۲۲، آذربایجان برای تحت فشار قرار دادن ارمنستان، گذرگاه لاچین که تنها راه کمک‌رسانی به قره باغ ارمنی‌نشین به شمار می‌رود را مسدود کرده و برای رسیدن به خواسته‌هایش جان ۱۲۰ هزار ارمنی را به گروگان گرفته است. با وجود اینکه ارمنستان گفته بود در صورت بازگشایی لاچین و تامین حقوق و امنیت ارمنی‌های ساکن قره باغ، تمام این منطقه را به عنوان بخشی از تمامیت ارضی آذربایجان به رسمیت خواهد شناخت اما مقامات باکو به این هم راضی نشده و به اهدافی فراتر از متن توافقات ۲۰۲۰ می‌اندیشند.

یکی از دلایلی که آذربایجان را به سمت تنش با مسکو سوق داده است، به سیاستهای ترکیه درباره قره باغ بر می‌گردد. ترکیه که از همان ابتدا حامی اصلی آذربایجان در مناقشه قره باغ بود و حتی در جنگ ۲۰۲۰ هم از این کشور حمایت نظامی کرد، همچنان بر سیاستهای تنش‌زا باکو صحه می‌گذارد و این پشتیبانی‌های آنکارا، باکو را جری‌تر کرده است. ترکیه که اخیرا با نزدیک شدن به کشورهای غربی مسیر واگرایی از روسیه را در پیش گرفته، تلاش می‌کند برنامه‌های علی‌اف در قفقاز را عملی کند و احداث کریدور زنگه زور در اولویت قرار دارد. دولت ترکیه در هفته‌های اخیر با بیان اینکه این کریدور به هیچ وجه علیه کشورهای منطقه نیست، ایران را مقصر اصلی شکست این پروژه اعلام کرده است.

ایران بارها نسبت به هر گونه تغییر ژئپلتیکی در مرزهای قفقاز هشدار داده و گفته که از همه توان خود برای جلوگیری از این اقدام استفاده خواهد کرد و برگزاری رزمایشها در مرزهای آذربایجان در یکسال گذشته نوعی هشدار به باکو بود که تهران برای هر گونه سناریویی آماده است.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه که آخرین دوره ریاست خود را سپری می‌کند در یک دهه گذشته دنبال تاسیس «جهان ترک» بود و آذربایجان حلقه اتصال این جهان از ترکیه تا آسیای مرکزی است. به همین خاطر درصدد است مواضع آذربایجان در قفقاز را تقویت کرده و شاید رویای جهان ترک را محقق کند.    

از سوی دیگر، آذربایجان که این روزها در مسیر همگرایی با رژیم صهیونیستی گام برمی‌دارد، تصور می‌کند  با کمکهای صهیونیست‌ها می‌تواند برنامه‌های خود را عملی کند. اما علی‌اف درحالی به ریسمان پوسیده‌ تل‌آویو چنگ زده که این رژیم به شدت با بحران داخلی مواجه است.

ماهی گرفتن غرب از آب گلالود

تداوم تنش در قره‌باغ، پای قدرتهای بین‌المللی را هم به این منطقه باز کرده است. اتحادیه اروپا در دو دهه گذشته با ابتکار «مینسک» سعی کرد به جنگ قره باغ پایان دهد اما با وجود برگزاری چندین سال مذاکرات نتوانست راه حلی برای کاهش اختلافات پیدا کند و در ماه‌های اخیر هم دوباره تحرکات خود را افزایش داده و تعدادی از از کارشناسان نظامی خود را به بهانه ایجاد صلح و ثبات در قره باغ، در ارمنستان مستقر کرده است.

آمریکا هم که همواره نفوذ در پیرامون روسیه را برای پیشبرد برنامه‌های خود یک فرصت می‌دانست، در صورت تداوم تنشها در قره‌باغ به بهانه کمک به صلح خیز بلندی برای نفوذ در مرزهای جنوبی روسیه برداشته است. برگزاری دو دور نشست بین مقامات ایروان و باکو در واشنگتن هم به این خاطر بود تا نقش مهمی در این پرونده پرتنش ایفا کرده و اینگونه وانمود کند که گره پرونده امنیتی قره باغ به دست غربیها باز شد تا بدین ترتیب نقش آفرینی روسیه در قفقاز را کمرنگ کند. ادعای مقامات کاخ سفید به اینکه نتایج نشستهای واشنگتن مثبت بوده هم با هدف موثر بودن تلاشهای آمریکا انجام می‌شود اما جنگ لفظی مقامات آذربایجان و ارمنستان خلاف این ادعا را ثابت می‌کند. این مسئله در زمانی که روسیه و غرب در اوکراین درگیر هستند، فرصت مناسبی است تا با ناامن کردن قفقاز، امنیت مرزهای روسیه را به چالش بکشند.

با وجود تحرکات آمریکا و اروپا در قفقاز برای ضربه زدن به منافع روسیه، اما مسکو هر گونه مداخله در جنوب مرزهای خود را برنمی‌تابد و بارها نسبت به آن هشدار داده است. از دیدگاه مسکو، اهداف واقعی واشنگتن و اروپا به هیچ وجه جستجوی مصالحه یا راه‌‌حل‌های متوازن در منطقه نیست، بلکه اقدامات آنها تبلیغی و با هدف به چالش کشیدن منافع امنیتی روسیه در قفقاز صورت می‌گیرد. به همین دلیل ولادیمیر پوتین درصدد است تا متحدانش در قفقاز را مجاب کند به کشمکش‌ها پایان دهند تا خیالش از جانب مرزهای جنوبی راحت باشد.

روسیه نگران است که آذربایجان هم در موضعی همسو با ترکیه به سمت غرب گرایش پیدا کند و این مسئله می‌تواند نفوذ آمریکا و اروپا در قفقاز را تحکیم کند. اکنون ارمنستان تا حدی در جبهه غرب قرار دارد و اگر آذربایجان هم با آمریکا همسو شود، چالش جدیدی برای امنیت ملی روسیه ایجاد خواهد کرد، لذا مقامات کرملین سعی دارند در زمانی که در اوکراین درگیر هستند، بحران قره‌باغ را خاتمه داده و یکی از نگرانیهای امنیتی خود را از میان بردارند. پیشتر روسها گفته بودند که غرب می‌خواهد جبهه دوم نبرد علیه روسیه را در قفقاز کلید بزند و بنابراین نمی‌خواهند با تداوم تنش بین باکو و ایروان بهانه‌ای به دست واشنگتن بدهند.

تجربه نشستهای قبلی در یکسال گذشته حکایت از این دارد که مقامات دو کشور در میز مذاکره، خود را موافق صلح و پایان تنشها نشان می‌دهند اما به محض خروج از این نشست، جنگ لفظی علیه همدیگر و تبادل آتش در مرزها را از سر می‌گیرند و این بار هم به نظر نمی‌رسد گره آن در مسکو باز شود.