پتانسیل سینما برای دفاع از آرمان‌ها

بیست و یکم شهریور ماه در تقویم رسمی به نام روز ملی سینما نام گزاری شده است. ۱۱۸ سال پیش در شهریور ماه سال ۱۲۷۹ شمسی، نخستین بار یک ایرانی پشت دوربین فیلمبرداری سینما قرار گرفت و از مظفرالدین شاه قاجار فیلم گرفت. این رخداد از ۱۰۰ سال بعد وارد تقویم رسمی کشور شد. از سینمای دوران قاجار جز چند تصویر محدود اثری از سینما باقی نمانده است، اما دوران ۵۳ ساله حکومت پدر و پسر پهلوی بر ایران، دورانی بود که سینما به یکی از ابزار‌های اصلی استحاله فرهنگی مردم ایران تبدیل شد. اتفاقی که با پیروزی انقلاب اسلامی، به سرانجام نرسید. انحطاط سینمای «فیلمفارسی» در پیش از انقلاب باعث شد تا سینما در نخستین روز‌های پیروزی انقلاب اسلامی، سینما به عنوان سوغاتی شوم غرب، با انتقاد‌های زیادی روبرو شود و اگر حمایت صریح امام خمینی (ره) نبود، شاید سینما هیچ گاه فرصت بازگشت به عرصه فرهنگ را پیدا نمی‌کرد. اکنون در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت فرهنگی سینما، بار دیگر نگرانی‌هایی را در میان جامعه برانگیخته است.
کمدی‌های دم دستی
اگر چه سینمای ایران هنوز هم در جهان پرچمدار اخلاقمداری است، اما می‌شود رگه‌های بازگشت مجدد به فرهنگ منحطی که «فیلمفارسی» به دنبال اشاعه آن بود را در برخی از آثار به ظاهر کمدی یا فیلم‌های سیاه اجتماعی مشاهده کرد. باز تعریف مفهوم سینما و هدف گذاری برای استفاده از آن برای پیشبرد اهداف انقلاب از سال ۶۱ با راه اندازی جشنواره فیلم فجر آغاز شد. این جشنواره قرار بود سینمای انقلاب اسلامی را ترویج کند و به همین مناسبت برگزاری آن همزمان با دهه فجر انقلاب اسلامی در نظر گرفته شد. در آن سال‌ها با توجه به رونق «سینمای دفاع مقدس»، فیلمسازان جوانی مانند ابراهیم حاتمی کیا، رسول ملاقلی پور، احمدررضا درویش، مجتبی راعی، عزیز الله حمید نژاد و جمال شورجه را به سینما معرفی کرد. در طول سال‌های برگزاری جشنواره فیلم فجر، علی رغم فراز و فرود ها، همیشه سهمی برای آثار استراتژیک سینمای ایران و سینمای دفاع مقدس در جشنواره حضور داشته است. اما این حضور اغلب زیر سایه فیلم‌هایی قرار گرفته است که سنخیتی با انقلاب اسلامی نداشته اند. حمید بهمنی کارگردان سینما درباره دور شدن آثار سینمایی از موضع سینمای انقلاب، می‌گوید: خیلی‌ها به اسم سینمای دفاع مقدس می‌آیند و وجهه‌ای پیدا می‌کنند و بعد به سمت سطحی گرایی و ترویج فرهنگ غربی می‌روند. این اتفاق در سینمای ما شکل گرفته است؛ نفوذ بلای خانمانسوزی است که گریبان گیر ما شده و باعث شده بالای ۹۰ درصد آثار به نمایش درآمده در جشنواره فیلم فجر که جشنواره انقلاب اسلامی است هیچ سنخیت و قرابتی با تفکرات و اهداف جمهوری اسلامی ایران نداشته باشند و حتی مخالف نظام هستند.
گونه شناسی فیلم‌های سینمایی
اکنون وجه غالب در سینمای ایران، دو گونه خاص از سینما است. سینمای اول، آثاری که اکثرا با حمایت نهاد‌های فرهنگی ساخته می‌شود و هدف آن تقویت سینمای استراتژیک است که پیام فرهنگی جمهوری اسلامی را بتوان در آن مشاهده کرد. نمونه‌های اخیر محصولات این سینما را که از آن به عنوان سینمای متعهد نیز نام برده می‌شود، آثاری مانند «به وقت شام»، «ایستاده در غبار»، «ماجرای نیمروز»، «بادیگارد» و «تنگه ابوقریب» که به نسبت آثار سینمای تجاری از نظر تولید در حداقل قرار دارند، اما از نظر تاثیر گذاری می‌توانند تاثیرات بین المللی زیادی را به همراه داشته باشند. در روز‌های اخیر، نمایش فیلم سینمایی «به وقت شام» در کشور‌های همسایه مانند عراق و سوریه و استقبال خوب مردم آن کشور‌ها از این فیلم سینمایی ایرانی که به مسائل روز جهان پرداخته است، نشان دهنده استفاده مطلوبی است که می‌تواند سینما برای پیشبرد اهداف فرهنگی انقلاب اسلامی داشته باشد.
سینمای جشنواره ای.
اما در مقابل این سینما، وجه دیگری از سینما وجود دارد که از دهه ۷۰ حضور پر رنگی در جریان تولید فیلم بازی کرده است. این سینما به عنوان «سینمای جشنواره ای» شناخته می‌شود. اغلب آثار این سینما صرفا برای حضور در فستیوال‌های خارجی تولید شده و نگاه تلخ و سیاهی به اوضاع کشور دارد. «سینمای سفارتی» که با حمایت آشکار یا پنهان سفارتخانه‌های غربی در ایران به وجود آمده است، با دریافت بودجه ساخت فیلم از دولت‌های غربی و اکران آن در جشنواره‌ای آن سوی آبی، نمونه‌های خیانت فرهنگی به کشور را رقم زده است. این فیلم‌ها به خاطر اینکه در خارج از فضای فکری جامعه ایرانی ساخته شده اند، در داخل کشور بدون مخاطب می‌مانند، ولی در مقابل آثار سینمای تجاری که این روز‌ها بر تولید فیلم‌های کمدی تمرکز کرده است، با دست گذاشتن بر خطوط قرمز اخلاقی و هنجار شکنی، تلاش می‌کنند با تابو شکنی، به فروش‌های بالاتر دست پیدا کنند.
رشد قارچ گونه کمدی‌های سبک
فیلم سینمایی «هزارپا» که در حال حاضر بر روی پرده سینما‌های کشور است و با فروش بالا و عبور از مرز ۳۰ میلیارد تومان، پر فروش‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران لقب گرفته است، صرفا بر روی شوخی‌های دم دستی و چرک، تمرکز کرده است. از ابتدای سال ۹۷، تا امروز فیلم‌های کمدی بیشترین فروش و بیشترین مخاطب را در سینما داشته اند و همین مسئله باعث شده کارگردان‌ها و تهیه کننده‌هایی که در کارنامه کاری شان هیچ اثری کمدی خلق نکرده بودند نیز به سودای کسب درآمد میلیاردی، شروع به ساخت فیلم‌های کمدی کنند. منتقدان سینما یکی از اصلی‌ترین نقاط ضعف چنین آثاری را که قارچ گونه درحال رشد هستند را ضعف در فیلمنامه که پایه و اساس تولید فیلم است می‌دانند. این ضعف باعث تولید آثار سطحی و ضعیف و در نتیجه پایین آمدن سطح توقع و انتظار مخاطب از سینما می‌شود. در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، مدیران سینمایی اکنون باید میان نگاه صرف به سینما که مشابه نگاه «فیلمفارسی» پیش از انقلاب است و سینمای مردم پسند، اما اخلاقمدار یکی را انتخاب کنند و گرنه راهی که تهیه کنندگان سودجوی سینما در پیش گرفته اند، سرنوشت بدی را برای سینما رقم خواهد زد.