خط آهن ترانس- افغان؛ اهداف، بازیگران و چالش‌های پیش‌رو

کشور‌های محصور در خشکی آسیای مرکزی که کریدور‌های ریلی و ترانزیتی را تنها راه برون رفت از تنگنای جغرافیایی می‌دانند، به دنبال تنوع بخشی به این مسیر‌ها هستند تا بتوانند بخشی از مشکلات تجاری خود را از این طریق رفع کنند. به همین منظور، رئیس جمهور ازبکستان در حاشیه نشست سازمان همکاری شانگ‌های در شهر سمرقند با نخست وزیر پاکستان دیدار و هر دو طرف بر تسریع اجرای طرح خط ریلی ترانس-‌افغان و رفع موانع تجاری آن تاکید کردند. این مسیر ریلی اکرچه هنوز در مراحل ابتدایی آن قرار دارد، اما مقامات ازبک روی این مسیر حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند و از چند سال پیش نیز مقدمات اجرای آنرا در داخل ازبکستان شروع کرده‌اند.

این مسیر ریلی قرار است خط‌آهن ترمز-مزارشریف-کابل-پیشاور را به هم وصل کند و مقامات ازبک امیدوار هستند تا پنج سال آینده این خط‌آهن تکمیل شود. این خط ریلی که ۷۶۰ کیلومتر طول دارد، ۳۳ پل راه‌آهن و ۳ ایستگاه خواهد داشت. بودجه تخمینی برای ساخت خط‌آهن ترانس افغانستان حدود ۵ میلیارد دلار است. ازبکستان تاکنون یک خط ریلی ۷۵ کیلومتری ایجاد کرده که شهر حیرتان را در مرز ازبکستان و افغانستان به شهر مزارشریف وصل می‌کند، اما هنوز مورد استفاده قرار نگرفته است.

چندی پیش امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان و سرگئی عمرزاکوف، وزیر بازرگانی ازبکستان در رابطه نهایی شدن اتصال ریلی دو کشور در قالب کریدور ترانس-افغان به بحث و تبادل نظر پرداختند. باتوجه به اینکه طالبان بودجه‌ای برای احداث این مسیر ندارد بنابراین، ازبک‌ها و پاکستانی‌ها هزینه آنرا متحمل شده‌اند و آنگونه که رئیس راه‌آهن افغانستان گفته است، ازبکستان امور ساخت این پروژه را از منطقه نایب آباد ازبکستان تا مزارشریف و سمنگان افغانستان به دوش گرفته است و از تورخم تا جلال‌آباد هم با هزینه پاکستان ساخته خواهد شد. طالبان برای اینکه نشان دهد احداث این مسیر ریلی چقدر برایش اهمیت دارد اطمینان داده که در صورت ساخت این پروژه حدود ۴۰۰۰ نفر از نیرو‌های خود را برای تامین امنیت آن بکار خواهد گرفت.

با اجرای کامل این طرح، زمان حمل و نقل کالا از پاکستان به ازبکستان از ۳۵ روز به ۵ روز کاهش می‌یابد و هزینه حمل و نقل یک کانتینر بار استاندارد نیز به یک سوم می‌رسد و همچنین بر اساس پیش‌بینی‌ها، حجم حمل و نقل بار در این مسیر می‌تواند به ۱۰ میلیون تن در سال افزایش یابد. سیف‌الدین جباروف، استاد دانشگاه تاشکند معتقد است که ساخت راه آهن افغانستان به تقویت تعامل سیاسی و اقتصادی آسیای مرکزی و جنوبی کمک خواهد کرد و بازار بزرگی را پیش روی کشور‌هایی مانند پاکستان، ایران، هند و افغانستان خواهد گشود و پیش‌نیاز‌های اقتصادی جدید و فرصت‌هایی برای توسعه پایدار، تقویت صلح و ثبات ایجاد می‌کند. به گفته او، خط آهن افغانستان چهره منطقه را به کلی تغییر خواهد داد.



اهمیت خط آهن ترانس-‎افغان برای ازکستان و پاکستان

ازبکستان که به خاطر محصور بودن در خشکی به آب‌های آزاد دسترسی ندارد، تلاش می‌کند با استفاده از مسیر‌های ترانزیتی، هزینه‌های حمل‌و‌نقل خود را کاهش دهد. این مسئله پس از شروع جنگ در اوکراین، با جدیت از سوی مقامات ازبک پیگیری می‌شود تا در زمانی که مسیر اروپا بسته شده است بتوانند از طریق مسیر‌های ریلی جایگزین به صادرات و واردات خود ادامه دهند. بنابراین، با وجود ناامنی در افغانستان، ازبکستان سعی دارد هر چه سریعتر کریدور ترانس-افغان را به سرانجام برساند تا بخشی از مشکلات خود در زمینه حمل‌ونقل را از این مسیر حل کند.

پاکستان هم که افغانستان را دروازه ورود به آسیای مرکزی می‌داند، درصدد است از طریق خط‌آهن ترانس-افغان کالا‌های خود را در کمترین زمان و با هزینه بسیار پایین به این منطقه انتقال دهد.

علاه بر اهداف تجاری، ازبکستان و پاکستان به این قطعیت رسیده‌اند که طالبان برای مدت زیادی در افغانستان حکومت خواهد کرد و به همین منظور نمی‌توانند این گروه را از تاثیرگذاری بر تحولات منطقه نادیده بگیرند. لذا، مقامات تاشکند و اسلام‌آباد سعی دارند با چنین پروژه‌هایی طالبان را نیز در مسائل تجاری منطقه دخالت دهند تا تهدیدات از سوی این گروه را که در بیست سال گذشته وجود داشت از بین ببرند. زیرا مشارکت طالبان در پروژه‌ای تجاری که خود او نیز در آن ذینفع باشد، سبب می‌شود تا طالبان با همه توان تهدیدات تروریستی علیه این طرح‌های منطقه‌ای را از بین ببرد.

طالبان نیز از زمان قدرت‌گیری بار‌ها از تهدیدات تروریستی ابراز برائت کرده و آمادگی خود را برای مقابله این تهدیدات اعلام کرده است. مسئله تروریسم برای کشور‌های منطقه اهمیت زیادی دارد و همه اعضای سازمان شانگ‌های از وقوع ناامنی در افغانستان به شدت نگران هستند و همواره نسبت به این مسئله هشدار داده‌اند. کشور‌های منطقه از طالبان خواسته‌اند تا در این زمینه نهایت همکاری را با سایر همسایگان انجام دهد تا با کمک همدیگر این شر مطلق را از بین ببرند. کشور‌های منطقه به خوبی می‌دانند که اگر افغانستان ناامن را با این وضعیت به حال خود رها کنند، وضعیت از اینکه هست بدتر خواهد شد، چرا که ممکن است اثرات جبران ناپذیری داشته باشد که کل منطقه را بی‌ثبات کند. به همین خاطر، کشور‌هایی مثل ازبکستان و پاکستان ترس امنیتی را به جان خریده‌اند تا با تعاملات تجاری، از بار بی‌ثباتی و ناامنی در افغانستان بکاهند.

اگرچه برخی کشور‌ها درصدند تا از مسیر‌های ریلی افغانستان برای تجارت استفاده کنند، اما بسیاری از کشور‌ها برای ورود به بازار افغانستان و از سرگیری همکاری‌های تجاری شروطی را برای حکومت طالبان مطرح کرده‌اند که تشکیل دولت فراگیر در افغانستان از جمله این شروط است که در نشست سازمان شانگ‌های در سمرقند هم بار دیگر این موضوع مطرح شده است. طالبان هم به این مسئله واقف است که اگر به خواسته‌های جامعه جهانی تن ندهد منزوی خواهد شد و نمی‌تواند با دیگران همکاری کند، بنابراین، تلاش می‌کند در ابتدا با همسایگان روابط تجاری را از سر بگیرد و مسیر ریلی ترانس افغان می‌تواند مقدمه‌ای برای شروع همکاری‌ها با همسایگان باشد.



اهمیت ژئوپلتیکی افغانستان برای هند و چین

اگرچه افغانستان برای چند دهه از بی‌ثباتی سیاسی و ناامنی رنج می‌برد و این مسئله مانع عمده‌ای برای همکاری با سایر کشور‌ها است، اما موقعیت ژئوپلتیکی این کشور، برای برخی بازیگران منطقه همچون سکوی پرشی برای ارتقای جایگاه منطقه‌ای و جهان محسوب می‌شود.

افغانستان با قرار گرفتن در شاهراه آسیای جنوبی و مرکزی نقش مهمی در تعاملات تجاری بین کشور‌های مورد نظر دارد. چین که آسیای مرکزی را برای اقتصاد درحال رشد خود مهم تلقی می‌کند، سعی دارد از مسیر‌های ریلی در کوتاهترین زمان و با هرینه کمتر بتواند روابط تجاری خود با این منطقه را انجام دهد و افغانستان یکی از این مسیر‌هایی است که می‌تواند در تقویت مناسبات پکن و آسیای مرکزی تاثیرگذار باشد.

چین که در عرصه جهانی با آمریکا در حال رقابت است سعی می‌کند از ظرفیت کشور‌هایی مثل افغانستان برای ارتقای جایگاه جهانی خود استفاده کند و مابع غنی و کمیاب زیرزمینی که در افغانستان وجود دارد اهمیت این کشور را برای چینی‌ها افزایش داده است. همچنانکه چین در ماه‌های اخیر توافقاتی را در عرصه انرژی و زیرساخت‌های افغانستان امضا کرده است تا با سرمایه‌گذاری در این بخشها، انحصار بهره‌برداری این منابع را تحت کنترل خود داشته باشد.

همچنین، افغانستان در پروژه جاده ابریشم چین نقش حیاتی دارد و بخشی از این طرح از خاک افغانستان عبور می‌کند، اما به دلیل ناامنی‌هایی که در سال‌های اخیر از سوی طالبان علیه افغانستان وجود داشت اجرایی شدن این طرح به تاخیر افتاده است، اما اگر ثبات و آرامش به افغانستان بازگردد چینی‌ها می‌توانند در اجرای برنامه‌های کلان خود روی این کشور حساب باز کنند.

درباره جایگاه ژئوپلتیکی افغانستان، محمد ازفر احسن، رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری پاکستان پیشتر گفته بود، از دیرباز افغانستان را به دلیل نقش متصل کننده بین بخش‌های مختلف قاره، «قلب آسیا» نامگذاری کرده‌اند. بنابراین، طرح ترانس-افغان به این کشور برای اتصال به طرح چینی «یک کمربند، یک جاده» نیز کمک می‌کند.

هند هم که برای افزایش نفوذ خود در منطقه با چین رقابت دارد، افغانستان را به عنوان یکی از این عرصه‌ها انتخاب کرده است. باتوجه به اینکه هند نفوذ چین و پاکستان در افغانستان را تهدیدی برای منافع ملی خود می‌داند سعی دارد تا با توسعه مناسبات خود با این کشور، جایگاه خود در منطقه به لحاظ اقتصادی ارتقا دهد.

هند با گسترش مناسبات خود با افغانستان، می‌تواند برنامه‌های پاکستان در این کشور علیه خود را خنثی کند. از آنجا که هند با کشور‌های آسیای مرکزی تعاملات گسترده‌ای دارد به همین خاطر از تهدیدات تروریستی از جانب افغانستان نگران است و سعی دارد به برقراری صلح و ثبات در این کشور کمک کند، زیرا ادامه ناامنی‌ها بر تعاملات دهلی‌نو با آسیای مرکزی تاثیر منفی خواهد گذاشت. بنابراین، با خروج آمریکا از افغانستان، تعامل با آسیای مرکزی برای دهلی‌نو به موضوعی مهم از بعد امنیتی و تجاری تبدیل شده است.

علاوه بر تلاش کشور‌های منطقه برای حضور در افغانستان، اما طالبان هم که اکنون یک طرف این تعاملات است، روی خوشی به همسایگان نشان داده است. طالبان که به شدت به سرمایه‌گذاری‌های خارجی برای حل مشکلات اقتصادی نیاز دارد از طرح‌های خارجی برای توسعه زیرساخت‌های افغانستان استقبال می‌کند، زیرا درگیر شدن قدرت‌های منطقه‌ای در تحولات افغانستان می‌تواند مشروعیت حکومت طالبان را افزایش داده و درآمد‌های زیادی را نیز به افغانستان سرازیر کند.

مسیر‌های ریلی ارتباطی آسیای مرکزی و اقیانوس هند و حتی چین می‌تواند به رشد و شکوفایی اقتصاد افغانستان هم کمک کند و به نظر نمی‌رسد طالبان با این اقدامات مخالفتی داشته باشد. آنهم در شرایطی که غربی‌ها میلیارد‌ها دلار از سرمایه‌های افغانستان را در بانک‌های خود مسدود کرده‌اند.

با توجه به اوضاع امنیتی و سیاسی افغانستان و مشکلات اقتصادی ازبکستان و پاکستان و همچنین برخورد منافع بازیگران عرصه ژئوپلیتیکی در سطح منطقه، پیش‌بینی می‌شود که توافقات انجام شده برای احداث خط‌آهن ترانس- افغان نیز مانند بسیاری از طرح‌های منطقه‌ای تنها روی کاغذ باقی خواهد ماند و بهره‌برداری از آن شاید دهه‌ها طول بکشد. همان گونه که تجربه پروژه‌های قبلی که قرار بود افغانستان نیز بخشی از آن‌ها باشد تاکنون بی‌نتیجه بوده است.

خط لوله «تاپی» که از سال ۱۹۹۵ بر اساس توافقات انجام شده قرار بود گاز ترکمنستان را به پاکستان و هند و در آینده به چین انتقال دهد عملا در حد همان توافق اولیه باقی مانده و با گذشت نزدیک به سه دهه از آن حتی کلنگ احداث خط لوله آن نیز زده نشده است؛ بنابراین تا زمانی که ناامنی‌ها در افغانستان و نگرانی از تهدیدات تروریستی از این کشور رخت برنبندد، دیگر کشور‌ها نیز حاضر نخواهند شد تا از خاک این کشور برای تجارت با سایر مناطق استفاده کنند.