عضویت ایران در اتحادیه اوراسیا؛ فرصت‌ها و منافع

در آستانه سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به تهران، قانون تجارت بین ایران و اوراسیا هم به امضا رسید. پوتین گفته است که اجرای این قانون به طور قابل توجهی بر گردش تجاری بین اوراسیا و ایران تأثیر گذاشته است. معاهده تشکیل این اتحادیه در می ۲۰۱۴ توسط بلاروس، قزاقستان و روسیه امضا شد و از ژانویه ۲۰۱۵ عملاً اجرایی شد و پس از آن ارمنستان و قرقیزستان نیز به این اتحادیه پیوستند. ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران و اتحادیه اوراسیا که توسط ایران پیشنهاد شده بود در نهایت در اردیبهشت 1397 بین طرفین به امضا رسید و با امضای این توافقنامه، ایران نیز عملا به جرگه اتحادیه اقتصادی اوراسیا پیوسته است. مقامات روسی گفته‌اند که ایران را شریکی قابل اتکا در بستر تغییرات جهانی مرتبط با تشکیل یک جهان چند قطبی و تلاش جمعی همه‌جانبه غرب برای مقاومت در برابر این روند عینی می‌بینند. موافقت‌نامه تشکیل منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اوراسیا در چارچوب استراتژی ایران در راستای کسب فرصت‌های اقتصادی در مقابل غرب و همکاری‌های منطقه‌ای به خصوص با کشور روسیه حائز اهمیت می‌باشد.

تجارت آزاد دروازه ورود ایران به اوراسیا

از آنجا که دولت سیزدهم راهبرد سیاست خارجی خود را بر مبنای «نگاه به شرق» و اولویت تجارت با همسایگان طراحی کرده است، لذا توسعه مناسبات با کشورهای اوراسیا می‌تواند اولین گام در اجرای موفق این راهبرد باشد. بر اساس موافقتنامه تجارت آزاد، ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتیازات گمرکی خاصی دریافت کرده و کشورهای این اتحادیه هم این امکان را خواهد داشت تا حجم صادرات خود به ایران را تا ۷۵ درصد افزایش دهند. همچنین ایران نیز می‌تواند صادرات خود به مقصد پنج کشور عضو را تا چند برابر افزایش دهد. این امتیازات ۵۰۲ قلم کالاهای مختلف در حوزه‌های مواد غذایی، مواد مصرفی شیمیایی، محصولات ساختمانی، صدور خدمات فنی و مهندسی، محصولات صنعتی و محصولات کشاورزی از سوی اتحادیه اوراسیا و ۳۶۰ قلم کالا در همان موارد مشابه را از سوی ایران شامل می‌گردد. بدین ترتیب، شرکت‌های دولتی و خصوصی ایرانی می‌توانند کالاهایشان  را با شرایط آسان و با پرداخت عوارض گمرکی بسیار کمتر به کشورهای عضو اتحادیه صادر نمایند.

فرصتهای اقتصادی با اوراسیا از این منظر قابل اهمیت است که ایران در سالهای گذشته از بازار کشورهای همسود دور افتاده و تراز تجاری مناسبی میان تهران و این کشورها وجود ندارد، درحالی که اوراسیا و ایران می‌توانند به عنوان مکمل و با کمترین هزینه نیازهای همدیگر را رفع کنند.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا مزیت‌های زیادی دارد که می‌تواند جایگاه اقتصادی ایران در منطقه و جهان را تقویت کند. کشورهای عضو این اتحادیه بالغ بر ۱۸۰ میلیون نفر جمعیت و بیش از ۲۰ میلیون کیلومترمربع وسعت دارند و تولید ناخالص داخلی آنها هم بیش از چهار تریلیون دلار در سال برآورد می‌شود. با این وجود، دسترسی ایران به چنین بازار بزرگی علاوه‌بر اینکه به تحکیم روابط اقتصادی و تجاری دو جانبه منجر می‌شود، همچنین می‌تواند فرصتهای شغلی جدیدی را در داخل ایران ایجاد نماید و درآمدهای زیادی را از این طریق کسب کند.

بر اساس آمارها، میزان تجارت اتحادیه اوراسیا با کشورهای جهان حدود ۸۵۰ میلیارد دلار است. از این میزان ۳۳۱ میلیارد دلار مربوط به واردات است. سهم ایران از میزان تجارت اتحادیه اوراسیا حدود ۲.۵ میلیارد دلار است که یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار واردات و ۸۲۳ میلیون دلار آن صادرات است‌. دست کم ۸۰ درصد صادرات اوراسیا به ایران، محصولات کشاورزی به ویژه غلات و ۶۸ درصد صادرات ایران به اوراسیا، محصولات کشاورزی به ویژه میوه و خشکبار است.

بنابراین، با امضای این توافقنامه سهم ایران از بازار اوراسیا در آینده به مراتب گسترده‌تر از قبل خواهد شد و  باتوجه به ظرفیت‌ها و زیرساختهای ترانزیتی و تجاری ایران همکاری با این بلوک بزرگ اقتصادی، می‌تواند ایران را به هاب منطقه‌ای تبدیل کرده و کریدور شمال- جنوب را تقویت نماید، آنهم در زمانی که غرب می‌خواهد ایران را منزوی کند.

از آنجا که طرح دلارزدایی از تعاملات دوجانبه و تعاملات با یک ارز مشترک در دستور کار مقامات عضو اتحادیه اوراسیا قرار دارد، در صورت تحقق چنین طرحی می‌تواند تجارت را از انحصار دلار خارج کند که به نفع همه کشورهای عضو به ویژه ایران خواهد بود که به دلیل تحریمهای غرب مبادلات دلاری نمی‌تواند انجام دهد. از طرفی، توسعه تعاملات اقتصادی با کشورهای اوراسیا که با افزایش صادرات غیرنفتی ایران همراه خواهد شد، می‌تواند ایران را از وضعیت تک محصولی بودن و وابستگی به درآمدهای نفتی تا حدی خلاص کند و فرصت مناسبی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد داخلی است.   

اهمیت ایران برای بازار کشورهای مشترک المنافع

از آنجا که توافقنانه تجاری به صورت تعاملات اقتصادی دوجانبه است، ایران نیز برای کشورهای منطقه جذابیتهای زیادی دارد که در مسیر توسعه مناسبات کمک زیادی می‌کند. همچنانکه، پس از شروع بحران اوکراین و اعمال تحریمهای غرب علیه روسیه، اهمیت ایران برای کشورهای اوراسیا به شدت افزایش یافته است و مقامات ارشد این کشورها با سفر به ایران سعی کرده‌اند تا روابط خود را در همه حوزه‌ها به خصوص در عرصه تجارت و ترانزیت کالاها توسعه دهند.

کشورهای آسیای مرکزی که از محصور بودن در خشکی رنج می‌برند برای رهایی از این وضعیت ژئوپلتیکی به دنبال یافتن راههایی هستند تا بتوانند به دریاهای آزاد راه یافته و تجارت خود را با سایر مناطق جهان ارتقا دهند. بنابراین، ایران به دلیل قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی بین دریای خزر و خلیج فارس و قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق به غرب، می‏تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه باشد.

باتوجه به اینکه کریدور شمال- جنوب ایران در هفته‌های اخیر و پس از دو دهه راه اندازی شده است، لذا کشورهای منطقه تلاش می‌کنند با استفاده از این مسیر ترانزیتی کالاهای خود را به اقیانوس هند و خلیج فارس انتقال دهند. کشورهای اوراسیا روابط تجاری خوبی با کشور هند دارند و با استفاده از کریدور شمال- جنوب می‌توانند با کمترین هزینه و در کوتاه‌ترین زمان ممکن، کالاهای صادراتی خود را به هند انتقال داده و همچنین واردات خود را نیز این مسیر تامین کنند. 

از طرفی، درحالی که ایران همچنان تحت تحریم‌های غرب قرار دارد اما با این حال روند تحولات جهانی در ماه‌های اخیر نشان داد که کشورها دیگر مثل گذشته چندان از سیاستهای جهانی آمریکا تبعیت نمی‌کنند و سفرهای مکرر مقامات آسیای مرکزی به تهران هم به خوبی این مسئله را آشکار کرد. این کشورها که پس از بحران اوکراین با چالش‌های اقتصادی زیادی روبرو شده‌اند سعی دارند با افزایش مناسبات اقتصادی با ایران بتوانند از این تنگناها تا حدی رهایی یابند. بنابراین توسعه تعاملات اقتصادی و تجاری بین ایران و اسیای مرکزی، استقلال کشورهای این منطقه را حفظ و به ثبات منطقه‌ای نیز کمک خواهد کرد.  

قزاقستان که به دلیل ذخایر گسترده انرژی و وسعت سرزمینی زیاد بزرگترین اقتصاد آسیای مرکزی را به خود اختصاص داده است، اخیرا روابط خود با ایران را تقویت کرده و قرار است سطح تعاملات دوجانبه در سالهای آینده به رقم چشمگیری ارتقا یابد.

از آنجا که روسیه نیز پس از بحران اوکراین، سعی دارد روابط خود با کشورهای منطقه و ایران را مستحکمتر کنند، لذا همه اعضا می‌توانند در چارچوب قانون تجارت آزاد، اقتصاد منطقه را بیش از پیش تقویت کنند و به نوعی زمینه شکل گیری اتحادیه اقتصادی بزرگتری را در آینده فراهم کنند.

ایران همچنین به دلیل داشتن ذخایر غنی انرژی، می‌تواند در تامین نیازهای انرژی کشورهایی مثل ارمنستان و قرقیزستان کمک کند و حتی در انتقال کالاهای آسیای مرکزی به منطقه قفقاز در سریعترین زمان ممکن، می‌تواند نقش مهمی بازی کند. همچنانکه بر اساس توافقاتی که اخیرا انجام شد، ایران گاز ترکمنستان را به جمهوری آذربایجان انتقال خواهد داد و این طرح می‌تواند مقدمه‌ای برای انتقال سایر کالاها از مسیرهای ریلی و جاده‌ای ایران بین آسیای مرکزی و قفقاز باشد.   

باتوجه به اینکه ایران و کشورهای اوراسیا تنها مناطقی هستند که در کنار کریدور شمال- جنوب و شرق به غرب قرار گرفته‌اند، پیش بینی می‌شود با افزایش تعاملات اقتصادی بین اعضا، علاوه بر اینکه به رونق اقتصادی ایران منجر خواهد شد، جایگاه ژئوپلتیکی آنرا نیز در سطح جهانی ارتقا خواهد داد.