اقتصاد ایران و رشد قیمت نفت

ماه‌های ابتدایی همه‌گیری ویروس کرونا، صنعت در دنیا را با رکود مواجه کرده و تقاضا برای نفت را به شدت کاهش داد. به طوریکه در اردیبهشت‌ماه سال جاری، قیمت هر بشکه نفت برنت به زیر ۲۰ دلار نیز رسیده بود. این در حالی بود که ایران نیز با تشدید تحریم‌ها و خروج آمریکا از برجام، با کاهش چشمگیر مقدار تولید نفت مواجه بود. در عین حال، به دلیل لزوم دور زدن تحریم‌ها برای فروش نفت، قیمت هر بشکه نفت برای ایران –برای مدت کوتاهی- از این مقدار هم پایین‌تر رفته بود. در ادامه در سال جاری با همکاری کشور‌های تولیدکننده‌ی نفت، مقدار تولید به مرور کاهش پیدا کرد تا کشور‌های صادرکننده درآمدشان از فروش نفت بالاتر رود و آسیب کمتری از بحران کرونا ببینند. این روند افزایشی قیمت حتی تا بیش از ۶۷ دلار به ازای هر بشکه نفت برنت (در ششم اسفندماه) ادامه پیدا کرد و البته پس از آن مقداری کاهش یافت، ولی از ۶۵ دلار به ازای هر بشکه پایین‌تر نیامد. اکنون این پرسش مطرح است که چه چیزی در انتظار بازار نفت است و اثر تحولات این بازار بر اقتصاد ایران چیست؟!

• وضعیت مصرف‌کنندگان
بدیهی است که تقاضاکنندگان در بازار نفت، دوست دارند با افزایش تولید و کاهش قیمت مواجه باشند. البته میزان تقاضا در بازار نیز، خود بر قیمت اثر دارد. آمار‌های تولید بزرگترین واردکنندگان نفت در قاره آسیا که جدیدا منتشر شده یکدست نبوده است. در حالی که میزان رشد فعالیت کارخانجات چینی در ماه فوریه به پایین‌ترین رقم ۹ ماه گذشته رسیده است. با این حال تقاضای نفت در این کشور به سطح قبل از بحران کرونا بازگشته و مهار کرونا در این کشور اجازه از سرگیری فعالیت‌های اقتصادی را می‌دهد. میزان فعالیت‌های تولیدی در ژاپن نیز سریعترین رشد بیش از ۲ سال گذشته را تجربه کرده است. هند که یکی دیگر از مصرف کنندگان بزرگ نفت دنیاست، هشدار داده که قیمت بالای نفت، بهبود اقتصاد جهان را به خطر می‌اندازد. بی‌دلیل نیست که چندی پیش، وزیر نفت هند اعلام کرده بود که واردات نفت از ایران و ونزوئلا را از سر خواهد گرفت. در مجموع در شرایطی که نیاز به عرضه بیشتر نفت وجود دارد، تاجران انتظار داشتند که ائتلاف اوپک پلاس در اجلاس چهارم مارس ضمن موافقت با افزایش تولید، بخشی از کاهش تولید سال گذشته را متوقف کند.

• تمایلات تولیدکنندگان
در مقابل، با توجه به نیاز‌های مالی در کشور‌های عرضه‌کننده‌ی نفت و البته احتمال استمرار بحران کرونا، عرضه‌کنندگان نفت علاقه و انگیزه‌ای برای افزایش عرضه‌ی نفت ندارند. چون از یک سو به درآمد حاصل از آن احتیاج دارند و نمی‌توانند کاهش قیمت را بپذیرند و از سوی دیگر، افزایش عرضه باعث می‌شود که خریداران بتوانند ذخایر خوبی از نفت را انبار کنند و اگر افق رشد اقتصادی روشن نشد و تقاضا برای نفت افزایش نیافت، این کشور‌ها می‌توانند از ذخایر خود استفاده کنند و قیمت هر بشکه نفت، ممکن است دوباره به قیمت‌های بحرانی اطراف ۲۰ دلار نزدیک شود؛ بنابراین عرضه‌کنندگان نیز جانب احتیاط را مراعات کرده و علاقه‌ای به افزایش عرضه‌ی نفت ندارند. جالب آنکه بانک سرمایه‌گذاری مورگان استنلی نیز طی گزارشی پیش‌بینی کرده است که، چون ذخایر نفتی که طی همه‌گیری ویروس کرونا به وجود آمده بود، به سرعت رو به اتمام است، قیمت نفت به سرعت به سمت سطح قبل از بحران کرونا پیش می‌رود.
• شوک عرضه در آمریکا
در این میان، آمریکا که خود با افزایش چشمگیر تولید نفت، به بازیگری مهم در بازار نفت تبدیل شده بود، با مشکلات جدی در تولید نفت مواجه شده است. تولید نفت خام آمریکا در دسامبر ۲۰۲۰ تا متوسط ۱۱.۰۶۳ میلیون بشکه در روز کاهش یافته و این روند کاهش پس از آن هم در ۲۰۲۱ ادامه داشته است. همچنین با توجه به آسیب دیدن تولید نفت آمریکا از توفان‌های زمستانی حتی احتمال رسیدن قیمت هر بشکه نفت به ۱۰۰ دلار نیز وجود دارد. این کاهش بی‌سابقه در تولید نفت آمریکا در هفته‌های گذشته تا حد زیادی مربوط به یخبندان تگزاس می‌شود که باعث بسته شدن پالایشگاه‌ها و توقف تولید نفت در بسیاری میادین شده و برق میلیون‌ها نفر را در این ایالت قطع کرده بود.
در مجموع با توجه به انگیزه‌های حفظ کاهش تولید در اوپک و اوپک‌پلاس، رو به اتمام بودن ذخایر نفتی، استمرار کرونا در عین افق روشن افزایش تولید در برخی کشور‌های مهم مصرف‌کننده‌ی نفت و همچنین شوک کاهش عرضه‌ی آمریکا به دلیل مشکلات زمستانی، برخی پیش‌بینی‌ها خبر از احتمال رسیدن قیمت هر بشکه نفت برنت به مرز ۱۰۰ دلار نیز می‌دهند. این مسئله برای ایران چه اثری خواهد داشت؟! کشور ما که به دلیل تحریم‌ها، با مشکل کاهش مقدار عرضه مواجه بود و حتی کمتر از مقدار توافق شده در اوپک عرضه می‌کرد، در این شرایط (حفظ کاهش تولید نفت) می‌تواند میزان عرضه‌ی نفت خود را افزایش داده و درآمدهایش از این طریق را نیز بالا ببرد؛ بنابراین اهرم فشار تحریم نفتی اثر خود را بیش از پیش از دست داده است؛ بنابراین چه کاهش تعهدات برجامی جواب دهد و آمریکا به برجام بازگردد، چه این اتفاق نیفتد افق رشد اقتصادی کشورمان در سال ۱۴۰۰ مثبت ارزیابی می‌شود.