علل و ابعاد دور جدید بحران در منطقه قره باغ

پایگاه رهنما:

پس از مدتها زخم کهنه بحران مرزی قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان مجدداً سر باز کرده و درگیری‌های جدیدی را میان نظامیان دو طرف طی چند روز گذشته موجب شده است.

کرم ولی‌اف، معاون وزیر دفاع آذربایجان اعلام کرد ارتش این کشور ضربات سختی به "نیروهای دشمن" وارد کرده است. به گفته ولی‌اف، درگیری روز سه‌شنبه ۲۴ تیر هم ادامه داشته و چندین افسر و سرباز این کشور کشته و زخمی شدند. به گفته منابع آذری، هفت سرباز آذری و دو سرباز ارمنی کشته شده‌اند.

وزارت امور خارجه ارمنستان نیز از نابودی پایگاه‌های نظامی آذربایجان خبر داده است. به گفته این وزارت‌خانه پس از آن که شهر مرزی  "برد" در منطقه طاووس مورد حمله آذربایجان قرار گرفته، ارمنستان پایگاه‌های نظامی ارتش آذربایجان را نابود کرده است.

بحران قره باغ، از آغاز تاکنون

بحران قره‌باغ در سال ۱۹۸۸ آغاز شد و پس از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱ همچنان ادامه یافت. حدود ۲۰ درصد از اراضی جمهوری آذربایجان به تصرف ارمنستان درآمده است. در سال ۱۹۹۴ به کمک گروه مینسک (آمریکا، روسیه و فرانسه) توافقنامه آتش‌بس میان آذربایجان و ارمنستان به امضا رسید. این تنش تاکنون بیش از ۳۰هزار قربانی بر جای نهاده است.

با این حال بحران اختلافات مرزی میان آذربایجان و ارمنستان قدمتی تاریخی دارد. قره باغ در قرن نوزدهم توسط آذربایجانی های مسیحی ارمنی و ترک تشکیل شد و در قرن 19 بخشی از امپراتوری روسیه شد.

جنگ ارمنستان و جمهوری آذربایجان از سال ۱۹۱۸ میلادی تا ۱۹۲۰ میلادی اتفاق افتاد و نزدیک به دو سال طول کشید. با فروپاشی امپراتوری نیکلای دوم، انقلاب روسیه (۱۹۱۷) و ظهور دولت‌های مستقل در قفقاز در سال‌های آخر جنگ جهانی اول، رقابت در زمینه تسلط بر قره باغ و اختلاف مرزی، قومیتی و تاریخی در کوهستان زانگزور (نخجوان) باعث درگیری‌های شدیدی میان اولین جمهوری ارمنستان و جمهوری دموکراتیک آذربایجان تبدیل شد.

این جنگ به عنوان بخشی از یک رشته عملیات جنگی در قفقاز (نبرد باکو، نبرد سارداراباد، جنگ ارمنستان–ترکیه) به مدت چهار سال طول کشید.

پس از پایان جنگ جهانی اول و انقلاب بلشویکی در روسیه ، حاکمان جدید اتحاد جماهیر شوروی ، به عنوان بخشی از سیاست تحکیم حاکمیت خود در منطقه ، منطقه خودمختار قره باغ را با اکثریت قومی ارمنی در درون شوروی تأسیس کردند و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان را در اوایل دهه 1920 بنا نهادند.

هنگامی که کنترل اتحاد جماهیر شوروی در اواخر دهه 1980 بر منطقه سست شد ، پارلمان منطقه خود را مستقل اعلان و سپس به پیوستن به ارمنستان رای داد و همین امر به موج جنگ‌های ارمنی و آذری انجامید.

در طول درگیری ها ، که طی آن تخمین زده می شود بین 20،000 تا 30،000 نفر جان خود را از دست داده باشند و حدود 1 میلیون نفر نیز آواره شدند، ارمنی ها کنترل منطقه را به دست آوردند. آنها همچنین برای اشغال قلمرو دیگری از آذربایجان در خارج از قره باغ ، تلاش کردند تا قره باغ و ارمنستان را به هم وصل کنند.

در حالی که خود ارمنستان هرگز استقلال منطقه را به طور رسمی نشناخته است ، اما اصلی ترین پشتیبان مالی و نظامی این منطقه خودمختار شد.

از سال ۱۹۹۲ مذاکراتی برای دستیابی به راه‌حل صلح‌آمیز درباره این درگیری تحت چارچوب گروه مینسک با حضور روسیه، سازمان ملل و فرانسه آغاز شده و دو کشور در سال 1994 به آتش بسی شکننده دست یافتند.

از زمان آتش بس ، بن بست وحشتناکی بر مذاکرات غالب شده است. آذربایجانی ها از اشغال زمینی که آنها به عنوان حق خود می دانند ناراحت هستند ، در حالی که ارامنه هیچ نشانی از تمایل به پس دادن آن نشان نمی دهند.

البته پیشرفت قابل توجهی در مذاکرات بین رهبران در ماه مه و نوامبر 2009 گزارش شد ، اما این پیشرفت بسیار زود متوقف شد و از آن زمان تاکنون هر از چندگاه درگیری مرزی میان دو طرف شکل می گیرد که تنش ها آخرین بار در سال 2016 بود که به مدت چهار روز تداوم یافت.

چه اتفاقی در مرز افتاده است؟

هر دو طرف یکدیگر را متهم می کنند که مناطق غیرنظامی را در مرز گلوله باران می کنند و عامل اولیه شروع درگیری طرف مقابل است. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان گفت: یک مرد 76 ساله در روستای آگدام بر اثر اصابت گلوله نیروهای ارمنی کشته شد.

این وزارتخانه همچنین اعلام کرده بود که چهار سرباز آذربایجانی در درگیری های روز یکشنبه و دوشنبه با شلیک تانک ها و توپخانه دشمن کشته شده اند.

ارتش جمهوری آذربایجان نیز گفت که در پاسخ استحکامات و توپخانه ارمنستان را نابود کرده و تلفاتی را به "صدها" سرباز ارمنی وارد کرده است.

در همین راستا حکمت حاجی اف دستیار رئیس جمهور آذربایجان در امور خارجه طرف ارمنی را متهم کرد که ناگهان حمله اولیه به مواضع نیروهای آذربایجان را آغاز کرده و اظهار داشت ، "نیروهای مسلح ارمنستان به طور آشکار آتش بس را در منطقه تووز نقض کردند.

در جلسه اضطراری روز دوشنبه نیز رئیس جمهور جمهوری آذربایجان اظهار داشت: رهبری سیاسی و نظامی ارمنستان مسئولیت تحریک درگیری را بر عهده دارد.

در همین حال ، ارمنستان آذربایجان را به گلوله باران شهر براد متهم می‌کند. ارمنستان همسایه خود را به "استفاده از توپخانه در یك حمله با هدف تصرف مواضع [ارمنی]" متهم كرد.

شوشان استپانیان سخنگوی وزارت خارجه ارمنستان 12 ژوئیه (23 تیر) در صفحه فیس بوك خود گزارش داد كه: "جیپ آذربایجانی ، به دلایل نامعلوم کوشش کرد تا محدوده مرزی ارمنستان را در منطقه تاووش نقض کند. "او افزود:" پس از اخطار طرف ارمنی ، سربازان دشمن وسیله نقلیه را ترک کردند و به موقعیت خود بازگشتند. استپانیان ادعا کرد که حدود یک ساعت بعد ، "سربازان آذربایجانی ، با استفاده از آتش توپخانه ، سعی کردند پاسگاه ما را به تصرف خود درآورند ، اما پس از آن مجبور به عقبنشینی و متحمل تلفاتی شدند."

سخنگوی وزارت امور خارجه ارمنستان در بیانیه ای دیگر گفت: "این تجاوز علیه امنیت جمعیت غیرنظامی ارمنستان پاسخ متناسب دریافت می کند ، که طرف آذربایجان مسئولیت کامل آن را بر عهده دارد."

تشدید درگیری ها فقط چند روز پس از آن صورت می گیرد که رئیس جمهور جمهوری آذربایجان با انتقاد از میانجی‌های بین المللی در زمینه مذاکرات صلح با ارمنستان ، این روند را "بی معنی" توصیف کرد. او همچنین ارمنستان را متهم کرد که به منظور حفظ وضع موجود ، از مذاکرات طفره می رود.

گروه مینسک به دلیل ناکارآمدی همواره از سوی جمهوری آذربایجان مورد انتقاد گسترده قرار گرفته است چرا که طی سه دهه گذشته نتوانسته به موفقیت های واقعی در مذاکرات دست یابد.

این امر منجر شده تا جمهوری آذربایجان از مذاکرات برای بازگرداندن هفت منطقه اشغالی خود توسط ارمنستان ناامید شود. موضوعی که منجر به انتقادات داخلی از الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در مورد بازپسگیری مناطق قره باغ شده است به ویژه ، تحرکات اخیر در شهر شوشا در قره باغ اشغالی ، جایی که طرف ارمنی مراسم تحلیف رئیس جمهور جدید خود را در مکانی با اهمیت فرهنگی عمیق برای آذربایجانی ها برگزار کرد.

از نظر کارشناسان آذربایجانی ، حمله مستقیم در امتداد مرزهای مورد مناقشه بین دو همسایه رقیب در قفقاز جنوبی ، اقدامی اندیشمندانه از طرف طرف ارمنستان است تا زمینه را برای درگیر کردن سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری مسکو که حامی ارمنستان در بحران قره باغ است فراهم کند. 

در این میان برخی از تحلیلها نیز تحولات داخلی در ارمنستان را در بروز تنشهای روزهای اخیر بی تأثیر نمی دانند. بر اساس این تحلیل ناکامی های نیکول پاشینیان، رئیس جمهوری ارمنستان در عمل به وعده های انتخاباتی خود به مردم در حالی که حزب او دولت و مجلس را به دست گرفته، موحب شده تا او برای فرافکنی و انحراف افکارعمومی به تنش خارجی با آذربایجان روی آورد.

آیا جنگ شکل خواهد گرفت؟

اما در شرایطی که درگیری اخیر منجر شده تا بسیاری از طرفهای بین المللی خواستار خویشتنداری دو طرف و پایان درگیری نظامی شده اند، ناظران معتقدند که جنگ همه جانبه بین ارمنستان و آذربایجان به علت‌های مختلف بعید به نظر می رسد. نخست اینکه در منطقه مورد مناقشه ، صدها شهرک غیرنظامی وجود دارد که ساکنان آن در صورت وقوع جنگ در مقیاس بزرگ بین دو کشور، مستقیماً تحت تأثیر قرار گرفته و به طور بالقوه آواره می شوند.

همچنین شبکه خطوط لوله نفت و گاز و جاده های راهبردی که در صورت وقوع هرگونه جنگ در مقیاس بزرگ ، دسترسی به آنها برای منطقه به طور گسترده می تواند مسدود یا قطع شود. این امر برای ارمنستان و آذربایجان ، چالش های فوری را ایجاد می کنند ، و ناظران معتقدند که جنگ به نفع هیچکدام از دو کشور نخواهد بود.