جلوه‌های «اقتصاد مردمی» در مقابله با کرونا

نئولیبرالیسم، یک مکتب اقتصادی است که پس از حاکمیت نگاه‌های کینزی (نگاه‌های جام مینارد کینز، اقتصاددان معروف و طرفدارانش) مجدداً با بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ روی کار آمد. نئولیبرال‌ها بر عدم مداخله‌ی دولت در اقتصاد تأکید دارند و معتقدند هر آنچه در بازار آزاد رخ دهد، بهترین حالت ممکن خواهد بود. امّا آیا بازار به‌تن‌هایی منافع اقتصادی همه‌ی افراد جوامع را تأمین خواهد کرد؟! بار‌ها و بار‌ها مشاهده‌شده که بازار‌ها کار خود را به‌خوبی انجام نمی‌دهند؛ مثلاً در همین ایّام که بیماری کرونا شایع شده، تقاضا برای برخی اقلام –مثل ماسک، مایع ضدّعفونی‌کننده و دستکش- زیاد شد. این اتّفاق، برخی عرضه‌کننده‌ها را تحریک کرد تا این کالا‌ها را احتکار کرده، قطره‌چکانی به بازار عرضه کنند و پول کلانی به جیب بزنند. این اتّفاق، مختص ایران هم نبود و در بسیاری از کشور‌های اروپایی و آسیای شرقی نیز، خرید این کالا‌ها در بازار با مشکلاتی روبه‌رو شد. در ایران، امّا پتانسیلی وجود داشت که فعّال شد و بحران را تا حدّ بالایی مدیریت کرد و می‌کند؛ پتانسیلی به نامِ «اقتصادِ مردمی».

شکست بازار در کشور‌های توسعه‌یافته
برخلاف تصوّر عموم مردم که فکر می‌کنند در کشور‌های توسعه‌یافته‌ی اقتصادی، بازار با بحران توزیع مواجه نمی‌شود، موارد متعدّدی از خالی شدن قفسه‌ها در فروشگاه‌های کشور‌های اروپایی گزارش شده است. فرانسیس مائو، در بی‌بی‌سی در مورد سیدنی می‌نویسد: در سیدنی، بزرگ‌ترین شهر استرالیا، قفسه‌های سوپرمارکت‌ها ظرف چند دقیقه خالی شدند تا جایی که یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای امکان خرید دستمال‌کاغذی را برای مشتریان خود به ۴ بسته محدود کرد. شاید این تصوّر وجود داشته باشد که هجوم مشتریان و ترس از کمبود کالا‌ها در آینده، موجب شده در اقتصاد‌های پیشرفته نیز چنین مشکلی پیش بیاید. امّا جالب است بدانید که اگر کشوری پیشرفته است، عملاً باید با کمبود تقاضا مواجه باشد، نه ناتوانی در عرضه. پیش‌فرض اقتصاددانان در خصوص کشور‌های پیشرفته این است که اگر تقاضای کالایی افزایش یافت، آن‌قدر تکنولوژی در این کشور‌ها پیشرفته هست که کارخانه‌ها به‌سرعت وارد عمل شده و تولید را بالا ببرند و نیازِ اقتصادشان را برطرف کنند. اساساً اگر چنین نباشد، نباید نامِ این کشور‌ها را پیشرفته گذاشت. پس این، همه‌ی ماجرا نیست.

طمع؛ ریشه‌ی شکست بازار
حمزه غالبی ایرانی ساکن پاریس در خصوص خالی شدنِ قفسه‌های فروشگاه‌ها در فرانسه در اینستاگرام خود نوشت: «با یکی از فروشنده‌های یک فروشگاه بزرگ صحبت می‌کردم. او معتقد بود جنس در انبار‌ها کم نیست، بلکه در روز‌های نخستِ شیوع کرونا، خودِ دلال‌ها و واسطه‌ها قفسه‌ها را خالی کردند، از آن فیلم گرفتند و در فضای مجازی منتشر کردند تا حس ترس از قحطیِ ناشی از کرونا را در مصرف‌کننده‌ها تقویت کنند، آن‌ها را به بازار بکشند و از فروش اجناس به میزان زیاد و باقیمت بالاتر، سود بیشتری کسب کنند.» این اتّفاق متأسفانه در بازار‌های ایران هم رخ داد، منتهی به نحوی دیگر. برخی دلال‌ها و فروشنده‌های بزرگ، برای سودجویی بیشتر در این فضا مقادیر قابل‌توجهی از کالا‌های موردنیاز را احتکار کردند. جالب اینجاست که نگارنده در فضای مجازی، از برخی متفکّران ایرانی نئولیبرال یادداشت‌هایی را در توجیه احتکار و اخلاقی قلمداد کردنِ کار شخصِ محتکر خوانده است! یعنی حتّی در شرایطی که به‌وضوح روشن است که عدّه‌ای به خاطر منافع شخصی خود، حتّی به قیمت جانِ هم‌وطنان و همنوعانشان حاضر نیستند از سود بیشتر بگذرند، همچنان عدّه‌ای آن‌قدر ایدئولوژیک به اقتصاد نگاه می‌کنند که حاضرند همین وضع اسفبار را هم توجیه کرده و به‌حساب عملکردِ بهینه‌ی بازار بگذارند.

اقتصاد مردمی؛ مزیّت اقتصاد ایران
در چنین شرایطی است که «اقتصاد مردمی» که یکی از مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی است، به کمک اقتصاد کشور آمده و با تأمین نیاز‌های بازار در فرایندی غیربازاری، عرصه را بر سودجویان و محتکران تنگ می‌کند. تولید ماسک در مساجد و هیئت‌ها، تولید مواد ضدّعفونی‌کننده در پایگاه‌های بسیج و تأمین نیاز نیروی انسانی موردنیاز در کشور، توسّط نیرو‌های داوطلب مردمی جلوه‌هایی از اقتصاد مردمی است. مکانیسم اثرگذاری این حضور مردمی نیز این است که دقیقاً زمانی که تولیدکننده یا دلّال سودجو، به خاطر سود بیشتر دست به احتکار می‌زند، نیرو‌های مردمی با افزایش عرضه‌ی این محصولات، اجازه‌ی کمبود در بازار را نمی‌دهند. این مسئله، عملاً سودِ ناشی از احتکار را به حداقل رسانده، محتکر را مجبور به عرضه‌ی کالا می‌کند و بدین طریق، بازار اجازه پیدا نمی‌کند تا منافع عمومی را خدشه‌دار کند. جلوه‌هایی که در دفاع مقدّس نیز وجود داشتند و گره‌های بزرگی را باز کردند. همین انگیزه‌های غیرمادی، خداپسندانه و نوع‌دوستانه، امروز نیز در اقتصاد ایران وجود دارند؛ منتهی فعلاً در شرایط بحرانی فرصت ظهور و بروز پیداکرده‌اند. اگر این حضور مردم درصحنه‌ی تأمین کالا‌های موردنیاز برای مقابله با ویروس کرونا، در سایر بخش‌های اقتصاد و در روز‌های عادی نیز، استمرار یابد، بسیاری از گره‌های کور اقتصاد ایران بازخواهند شد.