درسی از تجربه‌ بنزینی ترکیه

افزایش قیمت بنزین، برای برخی از اقشار مردم ابهاماتی را به وجود آورد و باعث بروز اعتراضاتی شد؛ اعتراضاتی که البته در ادامه، فرصت مغتنمی شد برای اشرار و ضدانقلاب تا با سوءاستفاده از اعتراضات مردم، کشور را به‌صورت کاملاً برنامه‌ریزی‌شده و هدفمند به آشوب بکشند و زیرساخت‌های ملّی را نابود کنند. اصل افزایش قیمت بنزین، اما بر اساس پژوهش‌های علمی و البته منطق ساده اقتصاد، لازم و ضروری بود. آنچه بیشتر مشکل ایجاد کرد، شیوه‌ی اجرای آن توسط دولت بود. بررسی تجربه‌ی کشور‌های موفق نیز نشان می‌دهد که راهِ ایجاد رفاه برای عموم مردم، پایین نگه داشتنِ دستوریِ نرخ بنزین یا چند کالای خاص نیست؛ خصوصاً زمانی که تورم در آن اقتصاد بالا باشد. بلکه در چنین شرایطی، دقیقاً این اقدام بر ضد خود عمل کرده و رفاه عمومی را با چالش مواجه می‌سازد.

منطق افزایش قیمت
منطق افزایش قیمت واضح است؛ وقتی دولت به‌زور یارانه، قیمت بنزین را سال‌ها ثابت نگه می‌دارد، قیمت‌های نسبی کاریکاتوری می‌شوند؛ یعنی مثلاً امروز شاهد آن هستیم که نرخ یک لیتر بنزین، کمتر از نرخ یک لیتر آب‌معدنی خواهد بود و چه‌بسا فردا می‌بینیم که یک لیتر بنزین از یک بسته آدامس هم ارزان‌تر می‌شود؛ که البته اگر از آن‌سو به ماجرا نگاه کنیم، می‌توان گفت: سایر کالا‌ها –جز بنزین- گران‌شده‌اند. در چنین شرایطی، برای اینکه با پدیده قیمت‌های کاریکاتوری مواجه نباشیم، باید تلاش کنیم تا تورم کنترل شود. اگر تورم کنترل شد، قیمت بنزین نیز کنترل می‌شود، اما اگر تورم مهار نشد، نمی‌توان برای مدت زیادی قیمت بنزین را ثابت نگه‌داشت. علت این است که دولت، خود هزینه‌هایی دارد و افزایش نرخ تورم، افزایش هزینه‌های دولت را نیز در پی دارد. حال اگر نرخ بنزین ثابت بماند و قیمت‌های دیگر روزبه‌روز افزایش پیدا کنند، در حقیقت دولت هر روز بیشتر از دیروز به بنزین یارانه می‌دهد (در واقع از درآمد حاصل از آزادسازی قیمت آن صرف‌نظر می‌کند).

بروز کسری بودجه
بنابراین درآمد دولت ثابت می‌ماند، اما با افزایش تورم، هزینه‌هایش افزایش پیدا می‌کند. حاصل این اتفاق، این می‌شود که روزبه‌روز کسری بودجه دولت بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود. در این میان، دولت که می‌آید برای جبران کسری بودجه‌اش پول چاپ کند، این اقدام خود تورم را تشدید می‌کند و در نتیجه منجر به کسری بودجه‌های بزرگ‌تر می‌شود. این دور باطل، همین‌طور ادامه خواهد داشت. البته، چون دولت تا ابد نمی‌تواند در عین تورم قیمت بنزین را ثابت نگه‌دارد، مجبور است هر چند سال یک‌بار قیمت بنزین را افزایش دهد. به همین دلیل است که بنزین در دولت‌های اول تا چهارم (۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸) ۲۰۰% گران شد. در دولت‌های پنجم و ششم (۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶) ۴۴۳% گران شد. در دولت‌های هفتم و هشتم (۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴) ۴۰۰% گران شد. در دولت‌های نهم و دهم (۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲) ۵۸۷.۵% گران شد و در نهایت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم (از ۱۳۹۲ تا کنون) این درصد به ۴۰۹ رسیده است.

اجرای غلط طرح
پس تقریباً در همه‌ی دوره‌ها و دولت‌ها این گرانی بنزین، کم‌و‌بیش وجود داشته و با توضیحاتی که ارائه شد، روشن شد که گریزناپذیر است. در واقع در شرایط تورمی، تثبیت دائم قیمتِ بنزین، غیر ممکن است. اگر کسی به دنبال علاج دائمی است، باید به دنبالِ درمان ریشه (که همان تورم بالاست) باشد و الا اگر علت اصلاح نشود، نمی‌توان به زور جلوی معلول (که همان افزایش قیمت بنزین باشد) را گرفت. از این موارد که بگذریم، سؤال اینجاست که چرا در هر دوره‌ای افزایش قیمت بنزین داشتیم، ولی این‌بار هزینه‌های این افزایش قیمت برای حکومت زیاد بود. به نظر می‌رسد دلیل، بد اجرا کردنِ این سیاست باشد. تورم ناشی از افزایش نرخ ارز در سال گذشته همچنان بارش روی دوش مردم سنگینی می‌کرد، درعین‌حال دولت نیز دفعتاً، شبانه و بدون اقناع افکار عمومی این طرح را اجرایی کرد. همه‌ی این‌ها باعث شد چالش‌های این افزایش قیمت، بیش از دفعات قبل باشد.

نرخ بنزین و رفاه
در مجموع باید دقت داشت که پایین نگه‌داشتنِ دستوری قیمت بنزین، از دو جهت رفاه عمومی را با خطر مواجه می‌کند: یکی اینکه دولت را با کسری بودجه مواجه می‌کند و دولت مجبور است برای جبران، دست به دامن اقداماتی شود که شرایط تورمی را تشدید می‌کنند. دیگری نیز اینکه هر چه دولت بیشتر نرخ بنزین را ثابت نگه‌دارد، در آینده این فنر بیشتر جهش خواهد کرد. در مقابل ایران که همواره سعی در پایین نگه‌داشتنِ دستوری نرخ بنزین داشته، تجربه‌ی ترکیه قرار دارد که نه‌تن‌ها به بنزین یارانه نمی‌دهد، بلکه از هر لیتر بنزین، مبلغی هم مالیات می‌گیرد و بدین‌صورت نه‌تن‌ها با کسری‌بودجه مواجه نیست، بلکه دست دولت به لحاظ اعتبارات باز است تا بتواند زیرساخت‌ها را برای رفاه عمومی فراهم‌تر کند. به همین جهت است که در یک دهه‌ی گذشته، ترکیه رشد اقتصادی خوبی داشته و رفاه عمومی مردمش به‌شدت ارتقا یافته است؛ بنابراین بهتر است از تجربه‌ی دیگران درس بگیریم و همه‌ی راه‌های غلط را خودمان مجدداً تجربه نکنیم.