راه فرار از اخبار جعلی چیست؟

کوچک و بزرگ ندارد. همه ما بار‌ها فریب خبر‌های جعلی را خورده‌ایم و به خاطر زودباوری و ساده‌اندیشی، خودمان را سرزنش کرده‌ایم. در برخی موارد، بسیاری از نخبگان و سیاستمداران هم از فیک نیوز‌ها در امان نمانده‌اند و با اظهارنظر بر مبنای اطلاعات جعلی، اعتبار خود را خدشه‌دار کرده‌اند. ادامه چنین وضعیتی به‌تدریج همه را دچار نوعی بدبینی و بی‌اعتمادی می‌کند و مخاطبان در سردرگمی پذیرش یا رد یک خبر فرو می‌روند، پس بهتر است برای رهایی از خبر‌های جعلی به فکر چاره‌جویی باشیم.
اخبار جعلی چیست؟
ساده‌ترین تعریفی که می‌توان از اخبار جعلی ارائه داد، اخباری است که «حقیقت نداشته باشد». خبر‌های جعلی به‌ظاهر خبر هستند، اما در واقع فریب‌آمیز و گمراه‌کننده هستند و همیشه نمی‌توان به‌آسانی فریب‌آمیز و گمراه‌کننده بودنشان را تشخیص داد. اخبار جعلی فقط تا آن اندازه ‏به حقیقت اهمیت می‌دهند که بتوانند ما را از آن منحرف کنند و بر باور‌ها و کنش‌های ما تأثیر بگذارند. اخبار جعلی را به انواع مختلفی دسته‌بندی می‌کنند، از جمله اخبار جعلی که عامدانه و هدفمند که به‌منظور گمراه کردن مخاطبان برای تأمین منافع سیاسی، مالی و ... منتشر می‌شوند و یا اخباری ‏جعلی که عامدانه منتشر می‌شوند، اما صرفاً به‌منظور سرگرمی و یا طنزپردازی است. ‏ زمانی که اخبار جعلی باهدف گمراهی مخاطب تولید می‌شود، راه مقابله با آن دشوارتر است. معمولاً قدرت‌های سیاسی و اقتصادی پشت پرده تولید اخبار جعلی هدفمند قرار دارند و با استفاده از ترفند‌های پیچیده رسانه‌ای این اخبار را تولید و منتشر می‌کنند. در حال حاضر یکی از مهم‌ترین بستر‌هایی اخبار جعلی، فضای مجازی است. فضای مجازی به دلیل سرعت‌بالای انتشار، دسترسی همگانی و هویت نامعلوم تولیدکنندگان، زمینه مناسبی برای جعل اخبار پدید می‌آورد. وقتی خبر جعلی باهدف مشخصی تولید و منتشر شد، به‌تدریج توسط خود کاربران دست‌به‌دست می‌شود. طبق تحقیق منتشرشده در مجله Science Advances کاربران ۶۵ سال به بالا بیشتر از سایر گروه‌های سنی دیگر، اخبار جعلی را به اشتراک می‌گذارند. درحالی‌که فقط ۳ درصد از این افراد بین ۱۸ تا ۲۹ سال داشتند.
یکی از دلایل احتمالی چنین آماری این است که افراد در رده سنی بالا ۶۵ سال کمتر از دیگران از مهارت سواد رسانه‌ای دیجیتال برای راستی آزمایی اخبار جعلی برخوردار هستند. همچنین گزارش‌ها نشان می‌دهد هندی‌ها رکورددار انتشار اخبار جعلی در جهان هستند. بر اساس گزارش مایکروسافت هندی‌ها هرساله ۱۳ درصد بیشتر از سایر کشور‌ها با اخبار جعلی مواجه می‌شوند. آمار اخبار جعلی در هند ۶۴ درصد و در کشور‌های دیگر ۵۷ درصد است. این در حالی است که سالیانه ۵۴ درصد مردم هند با جرائم کلاه‌برداری‌های اینترنتی درگیر هستند.
اخبار جعلی در قوانین جزایی ایران
در نظام حقوقی ایران با عنوان نشر اکاذیب با مسئله اخبار جعلی برخورد می‌شود. «اکاذیب» جمع کذب به معنای دروغ و امر خلاف واقع است، «نشر» هم که به معنای اشاعه خبر و گسترش موضوع است؛ بنابراین نشر اکاذیب می‌شود: «اشاعه و انتشار مطالب خلاف واقع». در ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی -مصوب سال ۱۳۷۵- آمده: «هر کس به‌قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله نامه یا شکوائیه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یا توزیع هرگونه اوراق چاپی یا خطی با امضا یا بدون امضا اکاذیبی را اظهار نماید یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت رأساً یا به‌عنوان نقل‌قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی تصریحاً یا تلویحاً نسبت دهد اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحا ضرر مادی یا معنوی به غیر وارد شود یا نه علاوه بر اعاده حیثیت در صورت امکان، باید به حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا ۷۴ ضربه محکوم شود.» این ماده در واقع بخشی از قانون مجازات عمومی قبل از انقلاب است و از سال ۱۳۱۳ به این قانون اضافه‌شده و از عبارات آن‌هم معلوم است که مربوط به زمانی است که هنوز تلفن هم در ایران به‌خوبی جا نیفتاده بود. قانون مطبوعات که ناظر بر فعالیت‌های رسانه‌ای و مطبوعاتی در کشور است، در ماده ۶ خود، نشریات را به‌جز موارد مشخص‌شده در قانون، در انتشار سایر مطالب آزاد دانسته است. یکی از این موارد که در بند ۱۱ ماده ۶ قانون مطبوعات (الحاقی ۱۳۷۹) آمده، عبارت است از «پخش شایعات و مطالب خلاف واقع یا تحریف مطالب دیگران».
خبر‌های جعلی به‌ظاهر خبر هستند، اما در واقع فریب‌آمیز و گمراه‌کننده هستند و همیشه نمی‌توان به‌آسانی فریب‌آمیز و گمراه‌کننده بودنشان را تشخیص داد. اخبار جعلی فقط تا آن اندازه ‏به حقیقت اهمیت می‌دهند که بتوانند ما را از آن منحرف کنند و بر باور‌ها و کنش‌های ما تأثیر بگذارند.
شمول قانون مطبوعات به خصوص در فضای مجازی، ناظر به پایگاه‌های خبری یا غیرخبری است که از هیئت نظارت بر مطبوعات دارای مجوز فعالیت باشند و اگر سایت یا پایگاه اینترنتی فاقد مجوز باشد یا از سایر فضا‌های مجازی برای انتشار مطلب استفاده شود، در این صورت، موضوع در شمول قانون جرائم رایانه‌ای قرار می‌گیرد. طبق بند ۱۱ ماده‌ی ۶ قانون، مطبوعات از پخش شایعه و نشر اکاذیب منع شده‌اند، اما اگر رسانه‌ای برخلاف این امر اقدام به نشر اکاذیب در مطبوعات کند، چون این انتشار در وسعت زیادی انجام می‌گیرد، بر اساس ماده ۳۰ قانون مطبوعات، دارای مسئولیت کیفری برای منتشرکننده خواهد بود و مدیرمسئول آن مطبوعات باید پاسخگو باشد. ماده ۱۸ قانون جرائم رایانه‌ای، قانون‌گذار با تغییر ابزار نشر اکاذیب و نیز تغییر مجازات‌ها آورد: «هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه‌ای یا مخابراتی اکاذیبی منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت، رأساً یا به‌عنوان نقل‌قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به‌طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یادشده به نحوی از انحا ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از ۹۱ روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (۵،۰۰۰،۰۰۰) ریال تا ۴۰ میلیون (۴۰،۰۰۰،۰۰۰) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»
راه فرار از اخبار جعلی چیست؟
طی سال‌های اخیر، استفاده از اخبار جعلی و انتشار گسترده آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی یکی از اصلی‌ترین ابزار‌های دشمن برای تلاش در جهت ضربه زدن به کشورمان بوده است. قطعاً تأسیس مراکز و برنامه‌ریزی برای مقابله با اخبار جعلی در حوزه تخصص و وظیفه نهاد‌های مشخصی در کشور است، اما استفاده از برخی تجربیات کشور‌ها و شرکت‌های دیگر در این زمینه، از جمله تکیه‌بر گزارش‌های کاربران برای تحقق این هدف، می‌تواند راهگشا باشد. برای مبارزه با اخبار جعلی، باید بتوانیم این اخبار را شناسایی کنیم و از گسترش آن جلوگیری نماییم تا ‏اطلاعات نادرست، ‏غلط و اخبار گمراه‌کننده ترویج ‏نشود. به این منظور لازم است اخبار و عکس‌ها را از منابع و رسانه‌های رسمی و ‏معتبر پیگیری کنیم. باید مراقب عکس‌ها و کلیپ‌هایی که منتشر می‌شوند باشیم و آن‌ها را راستی آزمایی کنیم تا محتوای ‏جعلی و عکس‌هایی که جهت تحریک احساسات و هیجان‌زده کردن مخاطبان تولیدشده‌اند ما را گمراه نکنند. تا صحت ‏خبری برایمان مشخص نیست آن را برای دیگران ارسال نکنیم. در انتشار اخبار حتماً تأمل و تفکر کنیم سپس منبع را کنترل ‏کنیم و پس‌ازآن اخبار را نشر دهیم. در شرایط بحرانی به‌جای بازنشر بی‌هدف و گسترده اخبار و تصاویر، سعی کنیم ‏توصیه‌های ایمنی که رسانه‌های رسمی یا مسئولان مربوطه درباره راهکار‌های مواجه با بحران تولید کرده‌اند را به دست ‏مخاطبان دیگر برسانیم. ‏ خبرنگاران و رسانه‌های حقیقت‌طلب، مستقل و مسئولیت‌مدار و دولت‌ها در کنار مردم نقش به سزایی در مبارزه با اخبار جعلی دارند و هرکدام در جایگاه خود می‌توانند برای مقابله با تولید و انتشار اخبار جعلی موثر باشند.