اعلی‌حضرت سررشته اقتصاد کشور را به یک انگلیسی مرحمت فرمودند!

همان‌طور که در شماره قبل گفته شد، «بارون جولیوس دو رویتر» سرمایه‌دار یهودی انگلیس پس از لغو امتیاز ننگین رویتر از پا ننشست. «سر هنری دارموندولف» وزیر مختار انگلیس در تهران که از دوستان رویتر بود و روابط سخت صمیمی و گرمی با امین‌السلطان صدراعظم داشت در صدد برآمد تا با استفاده از ماده‌۲۰ امتیازنامه رویتر که جهت تأسیس بانک در ایران برای رویتر حق تقدم و رحجان قائل شده بود، امتیاز رویتر را از خطر نابودی کامل برهاند. به اشاره و تشویق دارموندولف، رویتر مجدداً دعاوی خود را به جریان انداخت و پسر خود جورج رویتر را برای تجدید رسیدگی به موضوع به ایران اعزام کرد. زمان هم به نفع رویتر جریان داشت، چرا که ناصرالدین شاه بار دیگر عازم سفر اروپا بود و احتیاج به تأمین مخارج هنگفت این سفر داشت و این میسر نبود مگر از راه دادن امتیازی و دریافت وامی از کیسه ملت ایران. جورج رویتر پس از ورود به تهران از ناصرالدین‌شاه درخواست رسیدگی مجدد به موضوع امتیازنامه را کرد و پیشنهاد‌های خود را عرضه نمود. درخواست امتیاز تأسیس بانک در ایران یکی از پیشنهاد‌ها بود. به دستور ناصرالدین‌شاه شورایی از وزیران و رجال زیر نظر امین‌السلطان برای رسیدگی به دعاوی و پیشنهاد‌های رویتر تشکیل گردید. آخرین طرح امتیاز تأسیس بانک پس از ملاحظه شاه و تأیید شورای وزیران سرانجام با موافقت دارموندولف و رویتر در چهارده فصل و در دو نسخه در زمستان سال ۱۲۶۷ خورشیدی به امضاء رسید.

امتیازی که مرحمت فرمودند!
امتیاز تأسیس «بانک شاهنشاهی ایران» که دربرگیرنده بسیاری از امتیازات رویتر بود، به مدت ۶۰ سال به‌طرف انگلیسی داده شد. در مقدمه این امتیازنامه نوشته شده بود: «چون همواره همت اعلی بندگان اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی تعالی ملکه و دولته مصروف آبادانی مملکت و مزید سود و ثروت و ترویج کلیه شعب صناعت و تجارت دولت علیه ایران است. در این زمان امتیاز ایجاد بانک... مرحمت فرمودند...»! بر اساس این قرار داد دولت ایران امتیاز بهره‌برداری از معادن، سرب، مس، آهن و زغال سنگ و نفت، منگنز، بورق و آمیانت را که متعلق به دیوان بود، در اختیار بانک قرار می‌داد و بانک می‌توانست هر مقدار زمین را که برای راه‌اندازی معادن نیاز داشت در اختیار بگیرد.

چه می‌دانی بانک چیست؟
درحالی‌که امتیاز رویتر با مخالفت‌های شدید داخلی روبرو شده و ملغی شده بود، اما امتیاز جدید دچار دردسر‌های پیشین نشد و صدای مخالفان این‌بار به‌جایی نرسید. یکی از مخالفین این قرارداد سیدجمال الدین اسد آبادی بود. سیدجمال‌الدین که به عواقب چنین اقداماتی واقف بوده و تلاش می‌کرد دیگران را نیز در جریان امر قرار دهد، در نامه تاریخی خود به آیت‌الله حاج میرزا حسن شیرازی نسبت به واگذاری امتیازات به‌خصوص بانک به خارجی‌ها اعلام خطر می‌کند و می‌نویسد: «بانک (چه می‌دانی بانک چیست؟) بانک عبارت از این است که زمام ملت را یکجا به دست دشمنان اسلام داده و مسلمانان را بنده آن‌ها کرده و سلطنت و آقایی کفار را بر آن‌ها بپذیرد.» جئوفری جونز درباره عملکرد این بانک می‌نویسد: «بانک (شاهنشاهی) به‌صورت گسترده به‌عنوان نماینده امپریالیسم بریتانیا بود و این نظر بی‌دلیل نبود.» نکته مهم، این بود که پس از ۱۷ سال که از لغو قرارداد رویتر می‌گذشت، اتفاقات فراوانی افتاده بود که زمینه مناسبی را برای اخذ چنین امتیازی فراهم می‌کرد. نخست آنکه در این زمان خاص در خلال انجام مذاکرات، ناصرالدین شاه در صدد تهیه مقدمات سفر سوم خود به اروپا بود و طبق معمول نیاز مبرم به پول داشت و این قضیه را مغتنم می‌شمرد. امین‌السلطان نیز تصور می‌کرد با دادن امتیاز بانک به رویتر ازیک‌طرف به دعاوی او خاتمه می‌دهد و دولت انگلیس و به‌ویژه «سر هنری درومندولف» وزیر مختار انگلیس را از خود راضی می‌کند و از طرف دیگر رویتر متعهد می‌شد که پس از تشکیل بانک مبلغ چهل هزار لیره انگلیسی (یک میلیون فرانک) به مدت ۱۰ سال با تنزیل صدی شش به شاه ایران قرض بدهد و اصل‌وفرع این پول را از منافعی که بانک باید به ایران بدهد محسوب دارد که این پول موجب رضایت ناصرالدین شاه و خیل‌عظیم درباریان آماده سفر به اروپا را فراهم می‌کرد. از سوی دیگر میرزاملکم خان هم که وزیر مختار ایران در لندن بود، قبلاً توسط پسر رویتر به قول ابراهیم تیموری سبیلش چرب شده بود.

انحصار نشر اسکناس
مهم‌ترین امتیاز داده شده به بانک شاهنشاهی که در دنیا بی‌سابقه بود، حق انحصاری نشر اسکناس و معافیت از مالیات بود، به این شرح که خود بانک و شعب و بنا‌ها و کلیه سهام و بلیت‌ها (اسکناس) و قبوض و بروات صادره از طرف بانک از هر نوع مالیات در ایران معاف بودند. امتیازاتی که به رویتر داده شد به‌قدری وسیع بود که شاید هیچ موسسه تجاری دیگری در دنیا نتوانسته بود این امتیازات را به دست آورد. نشر اسکناس علاوه بر منافع اقتصادی که برای انگلیس داشت از لحاظ سیاسی حربه برنده‌ای به دست استعمار بریتانیا داد، زیرا از این رهگذر سر رشته قسمت اعظم اقتصاد ایران، به‌دست آن‌ها افتاد و از این راه فشار‌های غیرقابل تحملی بر ملت ایران وارد آوردند.

وام بده امتیاز بگیر
این بانک در سال‌های بعد نیز با پرداخت وام‌های متعدد به دولت ایران توانست امتیازات بیشتری را به دست آورد و منابع حیاتی این کشور را تحت کنترل خود درآورد که اولین وام پرداختی به دولت ایران، پرداخت وام ۵۰ هزار لیره‌ای در سال ۱۲۷۱ ش. به دولت ایران بود. برای پرداخت غرامت انحصار تنباکو و در اختیار گرفتن گمرک بوشهر و کرمانشاه به‌عنوان تضمین وام و در سال‌های بعد وام‌های دیگر نیز به دولت ایران پرداخت شد. در سال ۱۲۸۰ بانک شاهنشاهی به دولت ایران ۲۰۰ هزار لیره قرض داد و در قبال آن اداره گمرکات جنوب را به دست گرفت. در سال ۱۲۸۲ مجدداً وام دیگری به دولت ایران به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره پرداخت کرد و در قبال آن امتیازات شیلات را در دریای خزر به دست آورد. در سال ۱۲۸۳ به دولت ۲۹۰۰۰۰ لیره قرض داد و به‌عنوان تضمین درآمد گمرکات جنوب را در اختیار گرفت. در سال ۱۲۸۷ به دولت ایران مبلغ ۱۷۰۰۰ تومان یا ۳۰۰۰ لیره با بهره ۱۲ درصد پرداخت کرد و درآمد گذرنامه را در اختیار گرفت. جمع بدهی‌ها به بانک شاهنشاهی در سال ۱۲۸۹ به ۷۶۰۰۰۰ لیره رسید و ایران برای پرداخت این بدهی‌ها مجبور شد، عایدات کلیه گمرکات جنوب (گمرک بوشهر، بندرعباس، لنگه، خرمشهر و اهواز) را بدون هیچ‌گونه حق برداشتی به بانک شاهنشاهی بپردازد؛ و در سال ۱۲۹۰ کلیه قروض ایران به بانک به مبلغ یک میلیون و ۲۵۰ هزار لیره رسید که از این زمان به بعد «قرضه طویل‌المدت انگلیسی» نامیده شد.

سرانجام امتیاز بانک شاهنشاهی
رابینو ۱۸ سال ریاست بانک شاهنشاهی را بر عهده داشت و پس از وی، «وود» و سپس «مک مری» سال‌ها رئیس بانک بودند و بانک همچنان به عملیات گسترده‌ی بانکی اشتغال داشت. بانک شاهنشاهی بعد از پایان مدت امتیاز در سال ۱۳۳۱ ه‍. ش. به‌کار خود پایان بخشید. پس از پایان کار بانک شاهنشاهی ساختمان بانک فروخته شد و بانک بازرگانی در آنجا تأسیس گردید که در حال حاضر محل بانک تجارت می‌باشد.