بیایید ساده‌لوح نباشیم

همه ما بار‌ها فریب اخبار جعلی و شایعات دروغین شبکه‌های اجتماعی را خورده‌ایم. فرقی نمی‌کند سلبریتی باشیم، در کسوت نماینده مجلس باشیم و یا یک کاربر عادی شبکه‌های اجتماعی. این شایعات به حدی گسترده هستند و با چنان سرعتی دست‌به‌دست می‌شوند که مقابله با آن‌ها برای همه افراد به‌سادگی ممکن نیست.
زودباوران چه ویژگی‌هایی دارند؟
در عصر ما یکی از دام‌های اصلی زودباوری مردم، شبکه‌های اجتماعی هستند. آن‌ها به طرز عجیبی کاربرانشان را زودباور کرده‌اند. افراد زودباور عموماً به دلیل ناآگاهی، حضور کمرنگ در بین افراد جامعه، پرورش یافتن در فضایی بسته، برخوردار نبودن از تفکری انتقادی، اهمیت دادن بیش از اندازه به تأیید دیگران، خودکم‌بینی و نداشتن «اعتماد به خود» به‌سادگی تحت تاثیر امواج اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گیرند و شبکه‌های اجتماعی هم منبع این امواج هستند. افراد زودباور قدرت اراده و تحلیل ندارند، دائماً از محیط و دیگران تأثیر می‌پذیرند و درنتیجه در برابر آنچه در شبکه‌های اجتماعی به آن‌ها عرضه می‌شود مغلوب هستند و در انفعال به سر می‌برند. بدون تحقیق عضو هر گروه و کانالی می‌شوند و هر صفحه‌ای را که به نظرشان جذاب باشد دنبال می‌کنند. کسانی که مصرف‌کننده صرف اطلاعات هستند و تنها هنرشان بازنشر مطالب تولیدی دیگران است. برای این افراد، جذابیت خبر بیشتر از اعتبار خبر اولویت دارد و همیشه به حواشی بیشتر از اصل توجه دارند. آن‌ها در درک روابط علت و معلولی توانایی ندارند و به دلیل آشنایی پایین با محیط اجتماعی نمی‌توانند دوست را از دشمن و راست را از دروغ و صحیح را از غلط ‏تشخیص دهند. ‏ آن‌ها مرجع خبری معتبر و مشخصی ندارند و اصولاً در هنگام خوانش اخبار، آمار‌ها و اطلاعات، هیچ ارزشی برای اعتبار منبع قائل نمی‌شوند. این افراد عموماً به‌جای اینکه بر مبنای واقعیات و مدارک استدلال کنند، بر مبنای احساساتشان قضاوت می‌کنند. شایعات، معمولاً به دلیل پرداختن به موضوعات جنجال‌برانگیز و حساس، از جذابیت زیادی برخوردار هستند. در حالی که تکذیبیه‌ها فاقد چنین جذابیتی هستند و به همین دلیل تکذیب‌ها کمتر از کذب‌ها در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شود و مورد توجه کاربران قرار می‌گیرد. افراد ساده‌لوح با زودباوری خود، دیگران را نیز به دردسر می‌اندازند، چراکه هرکدام از این افراد با بازنشر محتوای غیر معتبر، خودشان به منبع شایعات بی‌اساس برای دیگران تبدیل می‌شوند. به‌این‌ترتیب به‌مرورزمان حجم مطالب غیر معتبر در فضای مجازی افزایش می‌یابد. همچنین افراد زودباور، غالباً زودتر از سایر افراد جامعه مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند و متأسفانه بسیاری از پرونده‌های موجود در جرائمی همچون کلاه‌برداری و سرقت‌های اینترنتی نیز نشان‌دهنده آن است که عمدتاً این افراد به دلیل پذیرش بی‌چون‌وچرای هر سخنی مورد سوءاستفاده قرارگرفته‌اند.
راه فرار از ساده‌لوحی و زودباوری چیست؟
اولین قدم برای فرار از زودباوری این است که تصمیم بگیریم خود را از یک کاربر ساده‌لوح به یک کاربر هوشمند در فضای مجازی تبدیل کنیم. کاربران هوشمند به‌جای انفعال، از موضعی فعال وارد فضای مجازی می‌شوند. آن‌ها همواره خود را به داشتن یک نگاه انتقادی مجهز می‌کنند. هر گروه، کانال و صفحه-ای را شایسته عضویت نمی‌دانند. مرجع خبری آنها، صفحات خبرگزاری‌ها و سایت‌های رسمی و مستقل کشور است که به اعتبار و صحت اطلاعات مشهورند. آن‌ها حتی همه اخبار منتشرشده از این منابع خبری موثق را هم صد درصد تائید نمی‌کنند و همیشه درصدی از عدم اعتبار را برای آن‌ها قائل می‌شوند. برای آن‌ها محتوای منتشرشده از طرف یک سلبریتی یا یک فرد سیاسی تفاوتی ندارد، مهم آن است که این اطلاعات با معیار‌های اخبار موثق همخوانی داشته باشد. عمده سایت‌های خبری وابسته به افراد و جریانات سیاسی داخل و خارج از کشور است و مالکان و تأمین‌کنندگان آنها، اهداف شخصی و حزبی خود را در خبرچینی‌ها لحاظ می‌کنند. به همین دلیل کاربر هوشمند در خوانش اخبار و اطلاعات به تأثیرات منافع منتشرکنندگان در نحوه چینش اخبار توجه دارند. کاربران هوشمند واقعیت را نه در فضای مجازی بلکه در ذهن خود به دست می‌آورند. به‌این‌ترتیب که آن‌ها سعی می‌کنند اخبار را درعین‌حال که از طیف‌ها و جناح-های مختلف می‌خوانند هیچ‌کدامشان را به‌طور کامل قبول نکنند و واقعیت نهایی را از چیدن این اخبار در کنار هم و نتیجه‌گیری ذهنی خود به دست آورند. حتی نه‌تن‌ها به اصل خبر، بلکه به نحوه بیان و انتشار خبر هم توجه دارند، چراکه نحوه بیان می‌تواند در برداشت مخاطب از پیام و ادراک او تأثیرگذار باشد. جابه‌جایی کلمات، گزینش هدفمند جملات، تیتر‌های دوپهلو و انحرافی و ده‌ها ترفند دیگر همگی روش-هایی هستند که باعث افزایش فاصله ما از واقعیت می‌شوند. کاربر هوشمند در مواجهه با اخبار و اطلاعات همواره این سؤالات را در ذهن خود مطرح می‌کند: منبع اصلی این پیام کجاست و چه کسی این پیام را خلق کرده است؟ آیا فرد از اعتبار کافی برخوردار است؟ چرا این پیام ارسال شده است و هدف فرستنده چه بوده است؟ ذینفعان دخیل در این شایعه چه کسانی هستند و از این آب گل‌آلوده چه ماهی قرار است، بگیرند؟ چه ارزش‌ها و دیدگاه‌هایی را در این پیام به‌صورت پنهان جاسازی و تبلیغ کرده‌اند؟ احتمالاً چه بخش‌هایی از واقعیت حذف‌شده و چه بخش‌هایی از واقعیت برجسته‌سازی شده است؟ و در آخر اینکه چرا الآن؟ چرا این حرف؟ و چرا این آدم این حرف را می‌زند؟
مؤلفه‌هایی همچون کلی‌گویی، هوچیگری، طرح یک سلسله ادعاها، ابا نداشتن از اتهام‌زنی‌های بزرگ و... کاربر هوشمند را درباره صحت مطالب دچار تردید می‌کند. کاربران هوشمند، سواد رسانه‌ای را مهم‌ترین ابزار هوشمندی خود و مبارزه با زودباوری در فضای مجازی می‌دانند و سعی می‌کنند با فراگیری مؤلفه‌های مختلف آن، از این نیاز اساسی در عصر رسانه‌های مجازی غافل نشوند.