ارتشی که چندساعته تار و مار شد

وابستگی حکومت رضاشاه به بیگانگان به‌ویژه دولت بریتانیا، موجب شد تا وقتی وی در زمان جنگ جهانی دوم اعلام بی‌طرفی کرد و مانع از حضور قوای متفقین در ایران شد، قوای روسیه و انگلیس در سوم شهریور ۱۳۲۰ با انتشار اعلامیه‌ای وارد خاک ایران شوند. ساعت ۴ صبح روز سوم شهریورماه ۱۳۲۰ سفیران وقت شوروی و انگلستان با تسلیم یادداشتی خطاب به دولت ایران اعلام کردند که، چون این کشور در مقابل متفقین و درخواست‌های آنان سیاست مبهمی در پیش‌گرفته و در اخراج عمال آلمان اقدامی نکرده ارتش‌های شوروی و انگلستان وارد ایران شده و مشغول پیشروی هستند.

متجاوزان انگلیسی با عبور از مرز خسروی تأسیسات نفتی شاه را تصرف کردند و به سمت کرمانشاه آمدند. دسته دیگر هم با تصرف آبادان، نیروی دریایی ایران را بمباران کردند. در برخی قسمت‌ها مانند آذربایجان و کرمانشاه، قوای دولتی مقاومت کردند، اما ساعت ۸:۳۰ روز ۵ شهریور فرمان ترک مقاومت به همه واحد‌های نظامی ابلاغ شد و ارتشی که رضاشاه ساخته بود در عرض چند ساعت تار و مار شد. در روز ۲۵ شهریورماه ۱۳۲۰ و زمانی که قوای روس و انگلیس به سمت تهران درحرکت بودند، رضاشاه استعفا داد و بعد از چند ماه از ایران به جزیره موریس و سپس به ژوهانسبورگ تبعید شد. قوای متفقین که مدتی دنبال یکی از بازماندگان قاجار برای انتصاب وی به‌عنوان شاه در ایران بودند، تصمیم گرفتند تا ولیعهد جوان رضاشاه، محمدرضا پهلوی را به‌جای وی بر تخت بنشانند و پهلوی دوم نیز بااراده بیگانه بر سرکار آمد. وابستگی رژیم پهلوی به بیگانگان بعد از کودتای ۲۸ مرداد بیشتر شد و تا تصویب قانون کاپیتولاسیون برای آمریکایی‌های مقیم ایران پیش رفت. ایران در آن زمان جزئی از بلوک غرب به رهبری آمریکا شناخته می‌شد و در ۱۹۵۵ به «پیمان سنتو» پیوست. این وابستگی بوی نفت نیز می‌داد و بعد از کودتای ۲۸ مرداد و به شکست کشاندن نهضت ملت ایران، فضل‌الله زاهدی روابط با دولت انگلیس را که در زمان مصدق قطع شده بود از سر گرفت. مذاکرات نفت از ۲۲ فروردین ۳۳ با سرپرستی وزیر اقتصاد و دارایی دولت زاهدی علی امینی آغاز شد.

۲۸ شهریور همان سال، قرارداد به امضای طرفین و در ۲۹ مهر به تأیید مجلس شورای ملی و در ۶ آبان به تصویب مجلس سنا رسید. بر اساس قانون جدید دولت ایران تضمین می‌کرد که تا ۲۵ سال نفت تولیدی را به شرکت‌های عضو کنسرسیوم (آمریکایی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی) بفروشد؛ بنابراین دودمان پهلوی، علاوه بر اینکه اولین حکومت در تاریخ ایران بود که با اراده بیگانه بر سر کار می‌آمد، بلکه در دوران حکومتش نیز وابستگی شدید به بیگانگان داشت. وجود این واقعیت‌هاست که رهبر انقلاب اسلامی در بیانیه گام دوم می‌فرمایند: «انقلاب اسلامی و نظام برخاسته از آن، از نقطه صفر آغاز شد، اولاً همه‌چیز علیه ما بود، چه رژیم فاسد طاغوت که علاوه بر وابستگی و فساد و استبداد و کودتایی بودن، اولین رژیم سلطنتی در ایران بود که به‌دست بیگانه ــ و نه به‌زور شمشیر خود ــ بر سر کار آمده بود و چه دولت آمریکا و برخی دیگر از دولت‌های غربی...».