درباره "اینستکس" ...

پس از خروج گستاخانه و یکجانبه گرایانه آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ماه،شرکای واشنگتن یعنی سه عضواروپایی برجام بعد از ماه ها وعده و وعید و کِش‌و‌قوس( 9 ماه پس از اعلام تصمیم‌شان) برای مقابله با تحریم‌های ثانویه آمریکا و حفظ برجام، سازوکار ویژه مالی خود برای تجارت با ایران موسوم به «اینستکس» را اعلام کردند.اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» است.
انگلستان ، فرانسه و آلمان سه کشوری که سازو کار جدید را راه‌اندازی کرده‌اند، به همراه روسیه، چین و آمریکا امضا‌کنندگان پیمان هسته‌ای(برجام) سال ۲۰۱۵ با ایران بوده اند و وعده داده اند به تعهدات خود در این پیمان عمل کنند اما ترامپ از این پیمان که آن را بدترین پیمان تاریخ آمریکا توصیف کرده خارج شده است.
اینستکس در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن هستند اما اینکه دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند یا نه، هنوز به صورت قطعی و صراحتا اعلام نشده است.
اینستکس این اجازه را می‌دهد که بدون انجام مراودات مالی بین ایران و اتحادیه اروپا تجارت صورت بگیرد. بدون اینکه پولی بین طرفین مبادله شود. در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
به گفته آنها این سازوکار ، دور زدن بانکهاست،در صورتی که خودشان اعلام کرده اند مراودات مالی نیست. ایران محصولاتی را به اروپا صادر و اعتباری را به اندازه ارزش صادرات خود در اینستکس کسب می کند و برحسب این اعتبار می تواند کالاهایی را از اروپا وارد کند.
این ابزار، در مرحله نخست، روی مبادله مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز خواهد شد.کالاهای وارداتی فقط شامل اقلام دارویی و غذایی که شامل تحریم های آمریکا نیست. از این رو با ابزار اینستکس نمی توان هر کالایی را از اروپا وارد کرد.
اروپا از SPV(special purpose vehicle ) به اینستکس رسید. قبلا قرار بود اروپا کانال ویژه مالی(SPV)  را بین ایران و اروپا ایجاد کند ایده SPV بر مبنای قانون مقابله با تحریم های ثانویه آمریکا بود تا به ایران و شرکت های اروپایی کمک کند تحریم های آمریکا را دور بزنند. اما اینستکس یک گام به عقب نهاده و اساساً وظیفه خود را مقابله با تحریم ها نمی داند.
مشخص نبودن زمان عملیات و اجرای  تعهد، همچنین عدم تضمین خرید نفت ایران از مهم ترین نقائص اینستکس، است. اروپایی ها با این تصمیم نشان دادند که در زمینه تحریم حتی اگر همدست آمریکا نباشند، مقابل او هم نیستند.از دیگر نکات مورد توجه مطرح شده در بیانیه سه کشور اروپایی، ملزم کردن ایران به پایبندی ایران به تعهدات برجام است. در حالی که آمریکا از برجام خارج شده و اروپا هم به تعهدات خود عمل نمی کند، اما از ایران می خواهند همچنان به برجام تمام و کمال پایبند باشد.
از طرفی،اینستکس قرار است در چارچوب قوانین مربوط به شفافیت مالی عمل کند و از اینرو ایران باید برای بهره‌گیری از خدمات این نهاد جدید، برنامه اقدام خود در زمینه گروه کاری اقدام مالی (FATF)‌ از جمله تصویب لوایح پالرمو و CFT را در اسرع وقت تصویب و اجرا کند.
اروپا حفظ برجام را دری برای ورود به مباحث موشکی و منطقه ای با ایران می داند. از این منظر اینستکس ابزاری برای تحمیل برجام های بعدی است.
محمد جواد ظریف وزیر اموخارجه،در توضیح بیانیه تروئیکای اروپایی گفتند:
«ایران به تعهدات خود در قالب برجام عمل کرده و همچنان عمل می‌کند و انتظار دارد طرف‌های اروپایی هم که ندای حمایت از برجام را سر می‌دهند، به تعهدات خود عمل کنند و موضوعات غیرمرتبط را به سازوکار مالی پیوند ندهند». و این در حالیست که بارها آژانس بین‌المللی انرژی اتمی(IAEA) بر ادامه پایبندی ایران به تعهدات خود در برجام تاکید کرده است. «این تکلیف و تعهد اروپایی‌ها است که برای حفاظت از برجام، کفه تعهدات خود را سنگین‌تر کنند تا توازن توافق برجام حفظ شود و این کار با شرط و شروط گذاری محقق نمی‌شود.
ایجاد سازوکار مالی اروپایی‌ها برای ادامه تجارت با ایران، نباید "امتیازی " تلقی شود. این کار یک "تعهد" و عمل به "تکلیف" طرف اروپایی است، که پس از خروج یکجانبه آمریکای ترامپ از این توافق بین‌المللی، با تاکید بر ادامه حیات برجام، خود را مکلف به تامین آن دانسته‌اند».
آمریکا و اروپا قصد داشتند که زیر برجام بزنند اما آنها تنها روش‌های متفاوت داشتند، به این شکل آمریکایی‌ها از برجام خارج شدند تا فشار بیرونی را مدیریت کرده و تحریم‌ها را بازگردانند و اروپا نیز بدون هزینه ایران را وادار کند تا در مسائل مختلف به خواسته آنها تن بدهد.
هرچند موضع اروپا در زمینه حفظ برجام امری مثبت قلمداد می شود اما همسویی آن با ادعاهای موهوم آمریکا درزمینه توانمندی موشکی و سیاست های منطقه ای ایران(متهم به دخالت در سوریه ،عراق،یمن،فلسطین لبنان) کاملا نادرست است.
در مجموع بیانبه اتحادیه اروپا به ظاهرحاوی نکات مثبتی مانند حمایت و حفظ از برجام است، اما انتقادات وارده بر آن به جاست و نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت و تجربه برجام را نباید تکرارکرد. امتیاز نقد را نباید به امید  وعده نسیه بدهیم.
 
موسی رشید حفظ آباد