دلار را از بي‌ثباتي نجات دهيم

نیمه‌ی مرداد سال جاری بود که محمدجواد ظریف در آستانه‌ی روز خبرنگار و در جمع خبرنگاران گفت: «هدف دشمن نابودی موجودیت ایران است، جناح بندی نداریم و همگی در یک کشتی نشسته ایم». وی در این جلسه به سیاست‌های تحریمی امریکا انتقاد کرده و افزود: «اگر شما با مردم ایران رابطه دارید چرا اولین تحریمی که اعمال کردید تحریم هواپیما بود»؟ حدود یک ماه بعد، حسن روحانی نیز در جشنواره‌ی شهید رجایی گفت: اگر دشمن به میدان نیامده بود و آمریکا نیز شمشیرش را از غلاف خارج نکرده بود، من جور دیگری سخن می‌گفتم، اما امروز روز جنگ با دشمن است. اگر چه این سخنان، سخنانی صحیح هستند و مسئولین همواره نباید دسیسه‌های دشمنان را نادیده گرفته و با ایجاد دوقطبی‌های کاذب فضای کشور را ملتهب کنند، اما هم‌زمانی این اظهارات و اظهارات این‌چنینی با بحران ارزی کشور در سال جاری ناخواسته این تصور را ایجاد می‌کند که مشکلات اقتصادی ناشی از جهش نرخ ارز، به علت شرایط خاص کشور و تحریم‌های جدید امریکایی‌هاست. اما شواهد حاکی از آنند که جهش نرخ ارز بیش از آن‌که ناشی از تحریم‌های خارجی باشد، به اعمال سیاست‌های خلق‌الساعه‌ی بدون پشتوانه‌ی علمی بازمی‌گردد که مهم‌ترینِ آن‌ها سیاست تک نرخی اعلام کردن ارز، و تثبیتِ ناکامِ آن روی ۴۲۰۰ تومان بود. دو سال سرکوب نرخ ارز (از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۶) برای حفظ تورم تک‌رقمی به عنوان تنها دستاورد اقتصادی دولت یازدهم باعث شده بود که بسیاری از محققین اقتصادی جهش نرخ ارز در دولت دوازدهم را پیش‌بینی کنند. در شهریور ۹۶، سه ماه پس از انتخابات قیمت دلار به تدریج بالا رفت و دلار به حدود ۳۷۰۰ تومان رسید. پس از آن نیز دلار همچنان بالا و بالاتر رفت. تا این‌که در ۲۰ فروردین سال ۱۳۹۷ دلار به مرز ۶۰۰۰ تومان رسید. اسحق جهانگیری در این روز به تلوزیون آمد و اعلام کرد که دلار به قیمتِ ۴۲۰۰ تومان تک‌نرخی می‌شود و مبادله‌ی دلار در هر نرخی غیر از این، قاچاق محسوب می‌شود. فردای همان روز (یعنی ۲۱ فروردین سال جاری) بود که، ولی ا... سیف، رئیس‌کل وقت بانک مرکزی با حضور در برنامه‌ی تیتر شبکه‌ی خبر این تصمیم را «بهترین» تصمیم در شرایط فعلی دانست! تجربه، اما خلاف این اظهارات را ثابت کرد؛ چرا که خواسته یا ناخواسته به خاطر ضعف‌های ساختاری سامانه‌ی نیما (سامانه‌ی نظام یکپارچه‌ی ارزی)، عرضه‌ی ارز در بازار کاهش چشمگیری پیدا کرد. در حقیقت صادرکنندگانی که از رانت ارز ۴۲۰۰ تومانی برخوردار بودند و قرار بود پس از صادرات، ارز دریافتی خود را به سامانه‌ی نیما تزریق کنند، از این کار سر باز زدند. عبدالناصر همتی، رئیس کل فعلی بانک مرکزی با بیان اینکه تا روز ۲۳ شهریور حدود ۲۲.۷ میلیارد غیرنفتی داشته ایم که این رقم باید به چرخه اقتصاد کشور بازگردد، می‌گوید: از ابتدای امسال تاکنون حدود ۴ میلیارد دلار ارز وارد سامانه نیما شده است. این اظهار نظر همتی به معنای آن است که ۱۸.۷ میلیارد دلار در اثر سیاست غلط و رانت‌آفرین تک نرخی کردنِ ارز در قیمت ۴۲۰۰ تومان از بیت‌المال به صاحبان رانت و سودجویان منتقل شده است؛ رقمی که هنوز تکلیف آن مشخص نشده است. حالا که دیگر دُمِ خروسِ این سیاست غلط بیرون زده است، هیچ کسی مسئولیت آن را بر عهده نمی‌گیرد و مسئولین توپِ این سیاست را به زمین یکدیگر می‌اندازند. دست کم سه روایت در مورد جلسه‌ای که در آن تصمیم تک‌نرخی شدن نرخ ارز اتخاذ شد، وجود دارد. ولی ا... سیف (رئیس‌کل وقت بانک مرکزی)، حسن روحانی (رئیس جمهور) و حسام‌الدین آشنا (رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری) سه روایت نسبتاً متفاوت در این مورد دارند. سیف ۲۶ م. آبان و در گفت‌و‌گو با دنیای اقتصاد مسئولیت ارز ۴۲۰۰ تومانی را متوجه بانک‌مرکزی ندانست و گفت: این مصوبه‌ی دولت بود و ما مجبور به اجرا بودیم. وی در این مورد گفت: حتی به همین دلیل من آن روز‌ها استعفا هم کرده بودم. از سوی دیگر حسن روحانی –ریاست محترم جمهوری- ۱۳ م. آذر در نشست توسعه و افتتاح همزمان طرح‌های زیربنایی و اقتصادی استان سمنان، گریزی به جلسه تصمیم ۴۲۰۰ تومانی زد و گفت: تمام وزیران، معاونان و مشاوران در آن نشست تاکید داشتند که ارز تک‌نرخی شود. وی همچنین افزود: اگر یک نظر مخالف بود، نمی‌پذیرفتم. بر اساس روایت رئیس جمهور، حتی سیف که در آن جلسه حضور داشت نیز باید موافقت کرده باشد. سومین روایت مربوط به حسام‌الدین آشناست. وی در مصاحبه با شماره آذر ماه مجله «اندیشه پویا» در مورد آن جلسه گفت: آقای روحانی در آن جلسه، به تک‌تک اعضای آن جلسه نگاه کرد و پرسید: این (تک‌نرخی کردن ارز) جمع‌بندی همه شماست؟ گفتند: بله. ایشان در آن جلسه گفتند من با این جمع‌بندی صددرصد مخالف هستم؛ اما اگر همه شما موافق هستید و این را تنها راه نجات کشور می‌دانید، من به مثابه «اکل میته» با این پیشنهاد موافقت می‌کنم. در این روایت، خودِ حسن روحانی تنها مخالف این سیاست بود! از سوی دیگر فشار‌های رسانه‌ای روی مسعود نیلی، مشاور اقتصادی وقت رئیس‌جمهور نیز باعث شد که وی درخواست کند فایل صوتی جلسه‌ی مذکور منتشر شود.
تا کنون کسی مسئولیت این سیاست غلط را نپذیرفته است؛ اما آن‌چه روشن است و همه اکنون روی آن اتفاق نظر دارند این است که بخش ناچیزی از مشکلات اقتصادی سال ۱۳۹۷ ناشی از تحریم‌های امریکایی بود و برای اصلاح وضع موجود و جبران خسارات، باید به اصلاح سیاست‌های اقتصادی داخلی پرداخت. همه اتفاق نظر دارند که سیاست تک‌نرخی کردن ارز در آن برهه به جهش نرخ ارز دامن زد و در عین حال دست‌کم ۱۸.۷ میلیارد دلار از منابع این مملکت را نابود کرده و به جیب رانت‌خواران منتقل کرد؛ بنابراین اکنون به جای آن‌که مسئولین مربوطه انگشت اتهام به سوی هم دراز کنند، بهتر است با همدلی بیشتر مسئولیت این سیاست غلط را پذیرفته و از حالا به فکر اصلاح سایر سازوکار‌ها و سیاست های نادرست باشند.