تحلیل مکانیسم ماشه بر اساس دیدگاه‌ مقام معظم رهبری

 تبیین:

مکانیسم ماشه چیست؟

مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism) یکی از ابزار‌های کلیدی در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) است که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد گنجانده شده است. این مکانیسم به طرف‌های توافق (شامل آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایران) اجازه می‌دهد در صورت "عدم اجرای قابل توجه" تعهدات توسط یکی از طرف‌ها، تحریم‌های سازمان ملل علیه آن کشور را به طور خودکار بازگردانند. این تحریم‌ها شامل ممنوعیت فروش تسلیحات، محدودیت‌های غنی‌سازی اورانیوم، مسدودسازی دارایی‌ها، ممنوعیت سفر و بازرسی محموله‌ها می‌شود. هدف اصلی آن، ایجاد اهرم فشار برای حفظ تعادل در توافق هسته‌ای و جلوگیری از پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران به سمت سلاح اتمی است. این مکانیسم به گونه‌ای طراحی شده که "غیرقابل وتو" است، یعنی حتی اگر روسیه یا چین (به عنوان متحدان ایران) مخالفت کنند، تحریم‌ها بازگردانده می‌شود، مگر اینکه شورای امنیت با اکثریت قاطع (۹ رأی موافق بدون وتوی دائم) قطعنامه‌ای برای ادامه معافیت تحریم‌ها تصویب کند.

تاریخچه مختصر

مکانیسم ماشه از زمان خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ (تحت ریاست‌جمهوری ترامپ) به عنوان تهدیدی بالقوه علیه ایران مطرح شد. در سال‌های اخیر، اروپا (انگلیس، فرانسه، آلمان) چندین بار از فعال‌سازی آن سخن گفتند، اما تا ۲۰۲۵ از آن اجتناب کردند تا در ظاهر مذاکرات دیپلماتیک ادامه یابد. ایران نیز در پاسخ به تحریم‌های آمریکا، تعهدات خود را گام‌به‌گام کاهش داد، از جمله افزایش غنی‌سازی اورانیوم به ۶۰ درصد (نزدیک به سطح تسلیحاتی).

فعال‌سازی اخیر علیه ایران (۲۰۲۵)

در ۲۸ اوت ۲۰۲۵، کشور‌های اروپایی رسماً مکانیسم ماشه را فعال کرد و شورای امنیت را مطلع ساخت. این اقدام پس از اتهامات مکرر به ایران مبنی بر نقض برجام، به ویژه غنی‌سازی اورانیوم و عدم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) صورت گرفت. رأی‌گیری شورای امنیت در ۱۹ سپتامبر برای ادامه معافیت تحریم‌ها شکست خورد (۹ رأی مخالف، ۴ موافق از جمله روسیه و چین، و ۲ ممتنع). در نتیجه، تحریم‌های سازمان ملل از ساعت ۰۰:۰۰ به وقت گرینویچ در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۵ (۶ مهر ۱۴۰۴) بازگردانده می‌شوند. جمهوری اسلامی ایران این اقدام را "باطل و نامعتبر" خوانده و تأکید کرده که هر تلاش برای احیای تحریم‌ها پس از انقضای قطعنامه، فاقد اعتبار است.

جایگاه مکانیسم ماشه در نگاه رهبر معظم انقلاب

از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی، مکانیسم ماشه (یا همان "بازگشت سریع تحریم‌ها" در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت) نه تنها ابزاری برای فشار بر ایران، بلکه نمادی از "استکبار جهانی" و به‌ویژه سیاست‌های خصمانه آمریکا و متحدان اروپایی‌اش است. ایشان بار‌ها تأکید کرده‌اند که برجام از ابتدا یک توافق نابرابر بود و خروج آمریکا از آن در ۲۰۱۸، توطئه‌ای برای نابودی کامل آن به شمار می‌رود. فعال‌سازی اخیر مکانیسم ماشه توسط (انگلیس، فرانسه، آلمان) در ۲۸ اوت ۲۰۲۵، در نظر ایشان، ادامه همان "فشار حداکثری" است که ایران را به تسلیم وادارد، اما تجربه تاریخی نشان داده که این فشار‌ها نه تنها بی‌ثمر بوده، بلکه عزم ملت ایران را برای خودکفایی بیشتر کرده است.

نظرات کلیدی رهبر معظم انقلاب در واکنش به فعال‌سازی ۲۰۲۵

در سخنرانی تلویزیونی اخیر ایشان در ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۵ (به مناسبت هفته دفاع مقدس)، که تنها چند روز پیش از درخواست بازگشت رسمی تحریم‌ها در ۲۸ سپتامبر بیان شد، به صراحت به موضوع مکانیسم ماشه پرداختند. نکات اصلی عبارتند از:

• رد مذاکرات و تسلیم در برابر فشار: "ایران تسلیم فشار نمی‌شود، غنی‌سازی اورانیوم به سطح ۶۰ درصد ادامه خواهد یافت و ما به هیچ مذاکره‌ای با آمریکا که به دنبال نابودی برنامه هسته‌ای ماست، تن نخواهیم داد. " این موضع، تکرار دیدگاه‌های قبلی ایشان است که برجام را "تله‌ای برای ایران" می‌دانستند و تأکید می‌کنند که هرگونه بازگشت به مذاکرات، بدون لغو کامل تحریم‌ها، خیانت به منافع ملی است.

• ضعف آمریکا و اروپا: ایشان آمریکا را "ضعیف‌تر از همیشه" توصیف کرده و می‌فرمایند که فعال‌سازی مکانیسم ماشه، نشانه‌ای از "ناامیدی استکبار" از سیاست‌های خود است. "اروپایی‌ها که ادعای استقلال دارند، در واقع نوکر آمریکا هستند و این تحریم‌ها فقط چهره واقعی‌شان را نشان داد. " این دیدگاه ریشه در فلسفه "اقتصاد مقاومتی" دارد که ایشان از سال ۱۳۹۲ ترویج کرده‌اند.

• ادامه پیشرفت هسته‌ای: مقام معظم رهبری غنی‌سازی را "حق مسلم ایران" و بخشی از "عزت ملی" خوانده و هشدار داده‌اند که هرگونه تلاش برای توقف آن، با "مقاومت سرسختانه" رو‌به‌رو خواهد شد. این موضع، مستقیماً به کاهش تعهدات برجامی ایران از ۲۰۱۹ تاکنون مرتبط است.

این نظرات، ادامه خط فکری ایشان از سال‌های پیش است؛ به عنوان مثال، ایشان مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا را "بی‌فایده" خوانده بودند.

تحلیل بر اساس این دیدگاه‌ها: استراتژی ایران در برابر فشار

از دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، فعال‌سازی مکانیسم ماشه یک "فرصت" برای ایران است تا وابستگی به غرب را قطع کند و به سمت "جهان چندقطبی" (با محوریت روسیه و چین) حرکت نماید.

تحلیل گام‌به‌گام:

• اقتصادی: تحریم‌های بازگردانده‌شده (شامل ممنوعیت تسلیحاتی، مالی و نفتی) را ایشان "کاغذپاره" می‌دانند، زیرا ایران با "اقتصاد مقاومتی" (تمرکز بر تولید داخلی و تجارت با همسایگان) می‌تواند دوام بیاورد. با این حال، باید بر "صبر استراتژیک" تأکید کنیم – همان‌طور که در دوران جنگ تحمیلی، مقاومت منجر به پیروزی شد.

• هسته‌ای و امنیتی: ادامه غنی‌سازی به ۶۰ درصد (و احتمالاً بالاتر) را ایشان "ضروری برای بازدارندگی" می‌بینند، به ویژه در برابر تهدیدات اسرائیل. این رویکرد می‌تواند به خروج از NPT (پیمان منع اشاعه) منجر شود، که کارشناسان آن را سناریوی محتمل می‌دانند. اما ایشان هشدار می‌دهند که این گام، "دفاعی" است و نه تهاجمی، برای جلوگیری از "تکرار فاجعه عراق و لیبی".

• سیاسی و منطقه‌ای: اروپا را "بی‌اعتبار" خواندند و پیشنهاد می‌کنند ایران به "مذاکره با شرافت" با قدرت‌های شرقی بپردازد. این می‌تواند تنش‌ها با اسرائیل و آمریکا را افزایش دهد، اما از نظر ایشان، "اتحاد با محور مقاومت" بهترین اقدام است.

نتیجه‌گیری: چشم‌انداز از دریچه رهبری معظم

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مکانیسم ماشه را "آخرین حربه استکبار" می‌دانند که شکست خواهد خورد، همان‌طور که خروج از برجام شکست خورد. آینده را "روشن" توصیف می‌کنند، مشروط به وحدت ملی و مقاومت. با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵، ایشان احتمالاً بر "پسابرجام" تأکید خواهند کرد – دورانی که ایران بدون وابستگی به غرب، قدرت هسته‌ای صلح‌آمیز خود را حفظ کند. این دیدگاه، الهام‌گرفته از "نرم‌افزار بصیرت" است و می‌تواند به ثبات داخلی کمک کند، هرچند چالش‌های اقتصادی را نادیده نمی‌گیرند. در نهایت، از نظر ایشان، پیروزی نه در لغو تحریم‌ها، بلکه در "استقلال واقعی" نهفته است. اگر دیپلماسی احیا شود، باید بر اصول "عدالت و عزت" باشد، نه امتیازدهی.

 نویسنده:محمد سجاد شیرودی