مذاکرات غیرمستقیم ایران و امریکا در عمان در شرایطی آغاز شده که توازن قدرت به شکل بی‌سابقه‌ای به نفع جمهوری اسلامی ایران تغییر کرده است. حضور آقای عباس عراقچی به نمایندگی از ایران و استیو ویتکاف از سوی امریکا، نه تنها نشان‌دهنده جدی بودن این گفت‌وگوهاست، بلکه گواهی است بر پذیرش شرایط ایران از سوی طرف امریکایی. این مذاکرات در حالی برگزار می‌شود که امریکا، پس از سال‌ها تحریم و فشار حداکثری، به بن‌بست رسیده و ناچار شده است این بار با دستی خالی و در موضع ضعف به میز مذاکره بازگردد.
۱. دست برتر ایران در تعیین شرایط مذاکره: نکته کلیدی در این مذاکرات، تحمیل تمامی شروط ایران از جمله نوع مذاکره، محل، زمان و موضوعات مورد بحث است. این امر نشان می‌دهد که امریکا نه از موضع قدرت، بلکه از موضع نیازمندانه پای میز آمده است. پذیرش پیش‌شرط‌های ایران توسط واشینگتن، به‌وضوح بیانگر این واقعیت است که ایران دست طرف امریکایی برای جنجال‌آفرینی و جنگ رسانه‌ای برای مرعوب‌سازی و تسلیم شدن ایران را خوانده و سیاست «فشار حداکثری» (اوباما، ترامپ و بایدن) با شکست مواجه شده و امروز تنها راه باقی‌مانده برای امریکا، مذاکره در چارچوب تعیین‌شده تهران است. 
۲. حذف اروپا از معادله، فرصتی طلایی برای ایران: نبود اروپایی‌ها در این مذاکرات، یک پیروزی استراتژیک برای ایران محسوب می‌شود. طی سال‌های گذشته، اروپا اگرچه ادعای میانجیگری داشت، اما در عمل به ابزاری برای فشار بیشتر امریکا تبدیل شده بود. حذف آنها از میز مذاکره، به معنای از میدان به در کردن متحدان سنتی امریکا و تقویت جایگاه ایران است. این موضوع همچنین نشان می‌دهد که دیپلماسی فعال ایران توانسته بازیگران غربی را در تناقضی آشکار قرار دهد. 
۳. ناتوانی امریکا در حمله نظامی، آرزوی محال واشینگتن: ادعای حمله نظامی به ایران سال‌هاست که به یک بلوف تبلیغاتی تبدیل شده است. تحلیل‌های راهبردی نشان می‌دهد که امریکا توان نظامی، جرئت و حتی انگیزه لازم برای چنین جنگی را ندارد. تجربه افغانستان و عراق به وضوح ثابت کرده که هزینه‌های یک جنگ جدید برای امریکا غیرقابل تحمل خواهد بود. از سوی دیگر، قدرت بازدارندگی ایران شامل موشک‌های بالستیک، نیروی دریایی و توان پهپادی هرگونه تفکر حمله را به یک کابوس برای استراتژیست‌های امریکایی تبدیل کرده است. 
۴. اهداف ایران، از دفاع از حقوق ملت تا خنثی‌سازی پروپاگاندا: اهداف جمهوری اسلامی از این مذاکرات کاملاً شفاف و مبتنی بر منافع ملی است: 
- دفاع از حقوق ملت ایران در برابر تحریم‌های ظالمانه. 
- سلب هرگونه بهانه‌ای از امریکا برای عدم همکاری. 
- مدیریت افکار عمومی جهانی و افشای سیاست‌های دوگانه غرب. 
- خنثی‌سازی تبلیغات جنگ‌طلبانه در داخل امریکا. 
این مذاکرات همچنین فرصتی است برای اثبات این واقعیت که ایران نه از موضع ضعف، بلکه از موضع قدرت و منطق پای میز آمده است. 
۵. شکست پروژه دوقطبی‌سازی و نفوذ داخلی: از مهم‌ترین تاکتیک‌های امریکا، ایجاد چندصدایی و دوقطبی در داخل ایران است. آنها امیدوارند با استفاده از جریان‌های مرعوب، مجذوب و نفوذی، فشار داخلی بر نظام را افزایش دهند، اما واقعیت این است که وحدت ملی ایران پس از ترور شهید سلیمانی و خیانت‌های آشکار امریکا در برجام، تقویت شده است. مجلس دوازدهم، دولت سیزدهم و قوه قضائیه، همگی در یک راستا حرکت می‌کنند و این همان نقطه قوتی است که امریکا را ناامید کرده است. 
۶. شرایط جهانی به نفع ایران، افول هژمونی امریکا: امروز جهان شاهد افول قدرت امریکاست. جنگ اوکراین، بحران اقتصادی غرب، خیزش ضدصهیونیستی در جهان و شکست سیاست‌های ترامپ و بایدن، موقعیت ایران را تقویت کرده است. حتی متحدان سنتی امریکا نیز به این نتیجه رسیده‌اند که سیاست‌های واشینگتن غیرقابل پیش‌بینی و خطرناک است. از سوی دیگر، پیمان‌های راهبردی ایران با چین، روسیه و کشور‌های منطقه، امنیت و اقتدار ایران را تضمین کرده است. 
۷. هشدار به تیم مذاکره کننده، اجتناب از اشتباهات برجامی: اگرچه ایران در موضع قدرت قرار دارد، اما باید از هرگونه اشتباه تاکتیکی اجتناب کند. تجربه برجام نشان داد که امریکایی‌ها به هیچ تعهدی پایبند نیستند. بنابراین، تیم مذاکره‌کننده باید کاملاً هوشیار باشد تا در تله‌های حقوقی، رسانه‌ای و سیاسی امریکا گرفتار نشود. هرگونه امتیازدهی یکجانبه می‌تواند به جابه‌جایی برنده و بازنده منجر شود. 
۸. نتیجه‌گیری: پیروزی ایران در هر سناریوی ممکن: در پایان باید تأکید کرد که این مذاکرات در دو سناریو به نفع ایران تمام خواهد شد: 
- فرانامه (سناریو) اول: بن‌بست مذاکرات که نشان‌دهنده مقاومت ایران در برابر زورگویی امریکاست. 
- فرانامه دوم: تداوم مذاکرات که به معنای پذیرش شرایط ایران توسط امریکاست. تنها خطر احتمالی، اشتباه محاسباتی تیم مذاکره‌کننده است که باید با هوشیاری کامل از آن جلوگیری کرد. امروز ایران با اقتدار تمام در صحنه بین‌المللی حاضر شده است و این امریکاست که برای فرار از بن‌بست تحریم‌های خودساخته، به مذاکره تن داده است. جمهوری اسلامی ایران بار دیگر ثابت کرده که با استراتژی مقاومت هوشمندانه می‌توان حتی ابرقدرت‌های جهان را به زانو درآورد.

رضا رحمتی

اینکه در مذاکرات بین ایران و آمریکا بر سر چه مسائلی می‌توان گفت‌وگو کرد؟ مذاکره باید مستقیم باشد یا غیرمستقیم؟ مذاکره باید در یکی از ۲ کشور انجام شود یا در کشور ثالث؟ اعضای تیم مذاکره‌کننده باید از وزارت خارجه باشند یا شورای عالی امنیت ملی؟ دستور کار مذاکرات باید چه چیزهایی باشد؟ هر یک می‌تواند موضوعی برای بحث و بررسی باشد که مستقل از جانبداری سیاسی و جناحی، صرفا با توجه به منافع ملی و اصولی ایران مورد توجه قرار گیرد. در این یادداشت تلاش خواهم کرد به یک سوال پاسخ دهم و آن اینکه «کدام منافع ملی قابل مذاکره است؟» به بیان دیگر آیا درباره هر موضوعی یا هر منافع ملی می‌توان با طرف‌های مقابل در مذاکره گفت‌وگو کرد؟ آیا رهبری مذاکرات می‌تواند درباره همه مسائل درون‌مرزی مذاکره کند؟ پاسخ روابط بین‌الملل به این سوالات چیست؟ در ادبیات روابط بین‌الملل، منافع ملی انواعی دارد که عبارت است از: منافع حیاتی، منافع مهم و منافع حاشیه‌ای.
* بهترین مذاکرات کدام است؟
برای درک این موضوع که کدام منافع قابل مذاکره‌ است، باید منافع ملی را بدرستی در روابط بین‌الملل فهمید. آنچه اهمیت دارد اینکه در جایی که منافع ۲ طرف حیاتی است، مذاکره یا عدم عقب‌نشینی از این جنس از منافع توسط دولت‌ها در عمل قابل پیگیری نیست، بنابراین دامنه عمل دیپلماسی آنچنانی گسترده نیست که بتواند همه اقسام منافع ملی را دربرگیرد. در روابط بین‌الملل یک مقوله دیگر نیز حائز اهمیت است و آن امنیت هستی‌شناختی است. معنی این امنیت هستی‌شناختی، همان «حفظ نظام»، «حفظ تمامیت ارضی»، «حفظ استقلال سیاسی» و «امنیت مرزها» است. شرط خردمندی در مذاکرات این است که تا جای ممکن مذاکره به این چند حوزه نزدیک نشود. «مذاکره بر سر منافع ملی حیاتی، به معنای مذاکره بر سر موجودیت یک نظام سیاسی است. روی دیگر این سخن این است که دیپلماسی محدودیت‌هایی دارد و از جمله این محدودیت‌ها، محدودیت نوع و جنس منافع ملی است. در ادبیات روابط بین‌الملل، منافع ملی چند دسته است و متناسب با نوع منافع، گزینه‌های سیاست خارجی کشورها تعریف می‌شود. درک این موضوع کمک بسیاری می‌کند تا تصویری که از دیپلماسی و مذاکرات پیش روی ایران و آمریکاست، به دست آید». بر این اساس می‌توان نسبت بین مذاکرات و منافع ملی را با تقسیم کردن منافع ملی به انواع خود برشمرد. منافع ملی از لحاظ درجه اهمیت به ۳ دسته تقسیم می‌شود:
نخست- منافع حیاتی: این دسته از منافع، منافعی است که با موجودیت یک دولت/ نظام در ارتباط است و قابل مذاکره نیست. این موضوع ارتباطی به نوع کشور X یا Y، بزرگ یا کوچک، قوی یا ضعیف نیز ندارد. این منافع عبارت است از: منافع مربوط به تمامیت ارضی، استقلال سیاسی، وحدت ملی و تکیه نظام سیاسی بر مردم. برای جمهوری اسلامی ایران منافع حیاتی عبارت است از: 1- اسلامیت نظام 2- جمهوریت نظام 3- تمامیت ارضی 4- حاکمیت ملی 5- وحدت ملی 6- معیشت ضروری مردم 7- نظم و امنیت عمومی جامعه 8- کیان کشور و ایدئولوژی 9- استقلال سیاسی 12- صلح‌جویی و امنیت.
دوم- منافع مهم: این منافع اگرچه قابل مذاکره است اما در عین حال منافعی است که دولت‌ها برای حفظ و صیانت آنها در مذاکرات تلاش می‌کنند و می‌کوشند بسادگی آنها را از دست ندهند. این منافع از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما عموما منافعی را در بر می‌گیرد که دولت‌ها در خارج از مرزهای خود دنبال می‌کنند. دولت‌ها تلاش می‌کنند تا جایی که می‌توانند این منافع را در دستور کار مذاکره قرار ندهند. با این حال در صورتی که دولت‌ها نتوانند دامنه مذاکرات را به سمت منافع حاشیه‌ای روانه کنند، به سمت چانه‌زنی بر سر منافع مهم می‌روند تا مانع از مذاکره درباره منافع حیاتی شوند.
سوم- منافع حاشیه‌ای: از بین منافع، دسته سوم منافع یعنی منافع حاشیه‌ای منافعی است که تنها برای بالا بردن قدرت چانه‌زنی یک دولت در مذاکرات ایجاد شده و قابل چشم‌پوشی ‌است. این منافع اگرچه حاشیه‌ای و بی‌اهمیت است اما از ظرفیت بسیار مهمی برای قرار گرفتن روی میز مذاکرات برخوردار است. در نگاه واقع‌گرایانه، دولت‌ها به عنوان عقلانی‌ترین کنشگران بین‌المللی باید تلاش کنند این منافع را به حداکثر برسانند. علاوه بر این باید تلاش کنند اصطکاک این منافع با منافع مهم و منافع حاشیه‌ای کشورهای خصم را نیز به حداکثر برسانند، در این صورت، قدرت چانه‌زنی خود را نیز بالا برده‌اند. به عبارت دیگر، برای اعمال گزینه دیپلماسی و مذاکره به عنوان یکی از ابزارهای دیپلماسی، دولتی در دنبال کردن منافع ملی خود از طریق مذاکرات موفق است که بتواند اندازه، حجم و چگالی منافع حاشیه‌ای خود از یک سو و سطح اصطکاک این منافع حاشیه‌ای را با منافع حیاتی و مهم طرف خصم بیشتر کند. روی دیگر این سخن این است که کشوری که منافع حاشیه‌ای خود را افزایش ندهد، ناچار خواهد بود روی منافع مهم و حیاتی خود سر میز مذاکره بنشیند. برای نمونه در صورتی که مناقشه دولت A و دولت B روی حاکمیت سیاسی دولت B است، رفتار هوشمندانه دولت B این است که سطح خصومت را در حوزه‌های حاشیه‌ای به حداکثر اصطکاک برساند. به همین سبب دولت B  باید بتواند مذاکرات را به سمت بالا بردن تنش‌های حاشیه‌ای که ارتباطی به مسائل درون‌مرزی دولت B ندارد، هدایت کند. این مسائل می‌تواند شبیه مسائل کلیشه‌ای در منطقه، استفاده از کارت‌های منطقه‌ای، ایجاد تضاد منافع روی مسائل منطقه‌ای و اصطکاک‌هایی شبیه این موارد باشد. 
* کدام مذاکرات پویاست؟
بنابراین ایستا شدن سطح خصومت دولت A و دولت B و عدم تسری حوزه‌های اصطکاک، رویارویی و مواجهه را به سمت منافع مهم (در صورت وجود) و منافع حیاتی هدایت خواهد کرد. منافع کشورها باید به صورت دینامیک و پویا در جریان باشد تا بتواند در مواقع بحرانی، منوی میز مذاکرات دولت‌ها را پر کند. نخستین آسیبی که خالی بودن میز مذاکرات می‌تواند در پی داشته باشد، این است که مستقیما منافع ملی حیاتی را به عنوان ابزاری برای مذاکره فعال خواهد کرد و این موضوع بسته به میزان قدرت دولت‌ها می‌تواند آنها را در موضع ضعف یا قدرت در مذاکرات قرار دهد اما آنچه مشخص است اینکه تنوع میز مذاکره بسته به تنوع سطح اصطکاک یا مسائل کشورهای طرف مذاکره است. بنابراین پیش از اینکه درک دقیقی نسبت به مذاکره به صورت یکی از ابزارهای افزایش قدرت به وجود آید، باید فهم دقیقی نسبت به اقسام منافع کشورها به وجود آید.