اجلاس امنیتی شانگهای؛ آیا «ناتوی شرق» در حال ظهور است؟

سازمان همکاری شانگهای در یک دوره تاریخی کوتاه از زمان تأسیس در تاشکند در سال 2004، راه درازی را پیموده و به بخشی جدایی ناپذیر از نظم جهانی سیاسی و اقتصادی مدرن تبدیل شده و وزن و اقتدار سیاسی قابل توجهی در صحنه جهانی به دست آورده است.
 این سازمان که قلمرو قابل توجهی از شرق تا غرب آسیا را پوشش می‌دهد، بخش بزرگی از جمعیت، منابع انرژی، تسلیحات هسته ای و نیروهای مسلح جهان را در بر می گیرد و در تئوری دارای پتانسیل اقتصادی، سیاسی و نظامی بسیار خوبی است. در این میان در طول سالهای حیات خود یکی از اهداف اصلی سازمان همکاری شانگهای حمایت از ثبات و امنیت در گستره جغرافیایی مناطق فعالیت آن بوده و تمهیدات قابل ملاحظه‌ای در حوزه سیاست امنیتی اتخاذ کرده است.
ساختار منطقه ای ضد تروریسم سازمان همکاری شانگهای (RATS) به مرکز اصلی هماهنگی سازمان در مبارزه با سه محور اصلی تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی مذهبی تبدیل شده است. کشورهای عضو به موضوعات مبارزه با تروریسم در حوزه های سیاسی، دیپلماتیک، نظامی و قضایی با تمرکز ویژه بر اطلاعات امنیتی می پردازند. همچنین در این ساختار برگزاری تمرین ها و آموزش های مشترک در دستور کار قرار دارد و تبادل اطلاعات صورت می‌پذیرد و تببین استراتژی هایی برای مقابله با گروه های تروریستی و افراطی و همچنین مبارزه با قاچاق مواد مخدر در منطقه مبادرت می‌کند. آگوست 2007 - برای اولین بار - همزمان تمرینات نظامی و نشست سیاسی سران کشورها برگزار شد. 
علاوه بر مسائل نظامی-سیاسی، امنیت انرژی که به طور فزاینده ای به عنوان عنصر حیاتی سیاست امنیتی شناخته می شود، در سازمان همکاری شانگهای در حال افزایش است. در ژوئیه 2007 "باشگاه انرژی سازمان همکاری شانگهای" تأسیس شد.
همچنین تضمین امنیت اطلاعات و پاسخگویی به چالش ها و تهدیدات در اینترنت به طور رسمی در سال 2023 به عنوان یک حوزه جداگانه از کار ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم (RATS) تعیین شد.
این ساختار به طور فعال با بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد و اینترپل، آژانس بین‌المللی کنترل مواد مخدر، سازمان پیمان امنیت جمعی و مرکز امنیت اینترنت همکاری می‌کند و با دیگر کشورها و مناطق همکاری فعالانه دارد تا به طور مشترک به مشکلات و تهدیدات امنیت منطقه‌ای رسیدگی کند.
گرایش کشورهای عضو پیمان شانگهای به تقویت همکاری‌ها در حوزه امنیتی و نظامی در سالهای اخیر بسیار مشهود بوده و چنین تحولی حتی این امکان را در نزد تحلیلگران رغم زده که شاید بتوان در سالهای آینده بتوان از شانگهای به عنوان «ناتوی شرق» یاد کرد. اگرچه فعلا تا رسیدن به چنین مرحله‌ای راه درازی در پیش است اما به نظر می‌رسد این امکان در میان جاه‌طلبی‌های اقتصادی این سازمان برای تبدیل شدن به بزرگترین بازار مشترک جهانی دور از دسترس نیست چنانکه در سالهای اخیر تمایل به نقش آفرینی بیشتر در معماری امنیتی جدید جهانی به صراحت در بیانیه‌های شانگهای به چشم می‌خورد، موضعی تلویحاً در ضدیت با نظام امنیتی غربی- آمریکایی.
در بیانیه نشست سازمان در سال 2015 این نکته به اوج رسید: «سازمان همکاری شانگهای فعالانه به ایجاد ساختار امنیتی جدید جهانی بر اساس اعتماد متقابل، منافع متقابل، برابری و احترام متقابل کمک خواهد کرد. همچنین تشخیص روش‌ها و سازوکارهای تضمین امنیت منطقه بر عهده کشورهای منطقه است. همچنین خاطرنشان می‌شود که سازوکار ویژه برای حفظ امنیت کامل منطقه‌ای، حق و مسئولیت کشورهای منطقه است. در همین حال، سازمان همکاری شانگهای کمک سازنده ای به ایجاد معماری جدید امنیت جهانی ارائه خواهد کرد.»

نشست امنیتی آستانه

سازمان شانگهای تاکنون اهداف امنیتی و اقتصادی را  به صورت توأمان در دستور کار خود داشته اما به نظر می رسد در اجلاس اخیر که روز سه شنبه (14 فروردین) برگزار شد رویکرد امنیتی بر رویکرد اقتصادی آن چیره‌‌گی داشته است.

روز گذشته علی اکبر احمدیان، نماینده‌ی مقام معظم رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به ‌دعوت‌ همتای قزاقستانی اش برای شرکت در نشست دبیران شوراهای امنیت ملی کشورهای عضو شانگهای  در رأس هیأتی عالی‌ رتبه‌ عازم آستانه شد. نکته مهم در این سفر اینکه این نخستین حضور دبیر شورای‌ عالی امنیت ملی در اجلاس شانگهای است. احمدیان در حاشیه‌ی این نشست با تعدادی از همتایان خود از کشورهای عضو دیدار خواهد داشت.

 پس از اوج گیری بحران در غزه و ناتوانی دولت‌ها همچنین ناکارآمدی نهادهای بین‌المللی در پایان دادن به جنگ در غزه، ماشین آدم کشی رژیم صهیونیستی علاوه بر فلسطین دامنه جنگ بی‌ثباتی و ناامنی را به کشورهای منطقه تسری داده است و در واقع  اغراق نیست اگر بگوییم دیگر کشورهای منطقه درگیر وضعیت جنگی  شده‌اند. بروز این وضعیت و تهدید روزافزون ثبات به ویژه در منطقه لزوم افزایش سطح همکاری های امنیتی میان کشورها را می‌طلبد. همچنین نباید از تأثیرگذاری قدرت‌های بزرگ جهانی همچون روسیه و چین در ایجاد ثبات امنیتی در سطح جهانی و منطقه‌ای غافل شد.

امنیت منطقه­‌ای به دلیل تاکید بر الگوی دوستی دشمنی، و توزیع قدرت میان دولت ملت ها  منجر به تنظیم رفتار بازیگران در چارچوب مجموعه­ های امنیتی منطقه­‌ای می­‌گردد. برقراری امنیت منطقه‌ای مستلزم ایجاد جریانی مشارکتی بوده که این امر مبنی بر اعتمادسازی میان کشورهایی است که خواهان تعامل با یکدیگر در سایه امنیت و ثبات هستند. به همین خاطر استراتژی امنیتی جمهوری اسلامی ایران برای دستیابی به امنیت در چارچوب تعامل سازنده با کشورهای منطقه امکان پذیر خواهد بود.

در همین رابطه «محسن پاک آیین» دیپلمات پیشین جمهوری اسلامی درباره حضور دبیر شورای عالی امنیت ملی در نشست شانگهای و جایگاه ایران در ترتیبات امنیتی این سازمان اظهار داشت: سفر آقای احمدیان دبیر شورای عالی امنیت ملی به قزاقستان برای حضور در اجلاس دبیران شوراهای امنیت ملی کشورهای عضو شانگهای از چند بعد می‌تواند حائز اهمیت باشد. در وهله اول این نخستین سفر ایشان به این اجلاس است که می‌تواند فتح بابی برای گسترش روابط دیپلماتیک در حوزه امنیتی  بوده و ایشان نوعی دیپلماسی «امنیت محور »را در این اجلاس دنبال کند. دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در کنار دیدارهای دو جانبه که با مقامات امنیتی قزاقستان دارد، با مقامات امنیتی کشورهای عضو شانگهای می‌توانند دیدار و تبادل نظر داشته باشند و راهکارهایی را برای تامین امنیت و برقراری ثبات در جهان و به خصوص منطقه به کار گیرند.

پاک آیین همچنین درباره اهمیت نقش همکاری‌های امنیتی در پیشبرد اهداف و استراتژی‌های کلان این سازمان گفت: می‌دانید که حوزه فعالیت شانگهای اقتصادی بوده و بیشتر اهداف اقتصادی را دنبال می‌کند. ولی در عین حال اعضای شانگهای با توجه به ارتباط نزدیک امنیت و اقتصاد، همکاری های امنیتی و ایجاد زمینه‌های امنیتی لازم برای تحقق اهداف اقتصادی را در دستور کار خود قرار داده‌اند.

پاک آیین در مورد مهمترین محورهای مذاکرات مقامات امنیتی اعضای شانگهای ابراز داشت: به نظر من مهمترین موضوع امنیتی نه تنها در منطقه بلکه در جهان موضوع نسل کشی کودکان غزه است که حتماً از محورهای مطرح شده در این اجلاس خواهد بود. امیدواریم که در بیانیه پایانی اعضای شانگهای موضع صریح و شفاف و قاطع اعضای این نهاد بین المللی و منطقه ای علیه جنایات رژیم صهیونیستی  در دفاع از مردم غزه و فلسطین  اتخاذ شود و ما شاهد نوعی اتحاد و وحدت میان اعضای شانگهای برای مقابله با جنایات رژیم صهیونیستی باشیم. 

این دیپلمات پیشین با اشاره به پتانسیل بالای این اجلاس برای ایجاد اجماع بین المللی علیه اقدامات رژیم صهیونیستی تاکید کرد: در شانگهای دو کشور مهم روسیه و چین که از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل هستند می‌تواند نقش تاثیرگذاری را در  ارتباط با مردم فلسطین و توقف جنگ در غزه ایفا کنند و مناسب است که اعضای شانگهای مطالبه خود را در باره  مهار بحران جنگ  و نسل کشی در غزه از این دو کشور داشته باشند.

 پاک آیین جنگ اوکراین را از دیگر محورهای مهم در اجلاس شانگهای دانست و افزود: موضوع مهم دیگری که مد نظر اعضای شانگهای مسئله جنگ اوکراین است با توجه به کمک‌هایی که ناتو به اوکراین برای مقابله با روسیه می‌کند و و نگاهی که ناتو برای حرکت به سوی شرق و منزوی کردن کشورهای این منطقه از جمله ایران روسیه و چین دارد. لذا جنگ اوکراین را با تحریک اعضای ناتو بخصوص آمریکایی‌ها راه اندازی کردند. و روسیه را گرفتار این جنگ کردند اما روسیه توانسته است اهداف خود را در اوکراین را محقق کند. اعضای شانگهای اگر بتواند در مقابل اقداماتی که ناتو به بهانه حمایت از اوکراین انجام می‌دهد مانند تمایل به حضور در شرق، از پیشروی ناتو به سمت شرق جلوگیری کند، موفق عمل کرده است.

 سفیر سابق  ایران در جمهوری آذربایجان ادامه داد: مسئله بعدی مهم در حوزه امنیتی در منطقه «تروریسم» و حضور گروهک‌های تروریستی و تکفیری در منطقه بخصوص داعش است که اخیرا  ابراز وجود کرده و در برخی از کشورها موجب ناامنی شده است .قاعدتاً مسئله مقابله با داعش و یافتن راهکارهایی در این زمینه حائز اهمیت است.

او با بیان اینکه مسئله افغانستان  می تواند در مهار تروریسم در منطقه  تاثیرگذار باشد،گفت: مهمترین مسئله بعدی در حوزه امنیتی مسئله افغانستان است که که داعش در شمال افغانستان  با حمایت‌های امریکا  پیش از  قدرت گرفتن طالبان در این کشور مستقر شده است.و در این موقعیت سعی دارد  امنیت و ثبات را کشورهای حوزه قفقاز و آسیای مرکزی مختل کند و برخی از اهداف امریکا را به نیابت از آنها در منطقه دنبال کند.مسئله افغانستان و ایجاد  و تشکیل یک دولت فراگیرو مورد حمایت مردم این کشور از مسائل مهمی است که قطعاً در دستور کار اجلاس اخیر شانگهای قرار دارد. سبب خواهد شد که اتحادی برای مقابله با تروریسم و حضور داعش در افغانستان ایجاد شود. همچنین یکی دیگر از محورها بحث مقابله با قاچاق مواد مخدر  است . این موضوع یکی از مسائل مهمی است که با توجه به اینکه در  افغانستان شاهد  افزایش تولید، صادرات و قاچاق مواد مخدر هستیم، امیدواریم  کشورهای حاضر در این اجلاس بتوانند به جمع بندی‌های مناسبی در این قضیه دست پیدا کنند. 

او در پایان گفت: در مجموع اجلاس شانگهای اجلاس مهمی در منطقه محسوب می‌شود و امید است حضور آقای احمدیان در این اجلاس منتج به نتایج مناسبی در حوزه امنیتی برای کشورمان باشد با توجه به حمله  تجاوزکارانه رژیم صهیونیستی به سرکنسولگری ایران در دمشق قطعاً محکوم کردن این اقدام  رژیم صهیونیستی از سوی سران اجلاس در دستور کار قرار خواهد گرفت.