تأملی در احوال دیپلمات‌های سایبری

پایگاه رهنما:

هفته گذشته هجدهمین دوره مجمع جهانی حکمرانی اینترنت “IGF۲۰۲۳” به میزبانی شهر «کیوتو» کشور ژاپن برگزار شد و نمایندگان کشورمان نیز در قالب هیئتی تخصصی در این مجمع چهار روزه شرکت کردند. حضور ایران در این مجمع آن‌طور که «محمد خوانساری» رئیس سازمان فناوری اطلاعات کشور در صفحه شخصی‌اش نوشت؛ «فرصت مغتنمی برای تبیین مواضع اصولی جمهوری اسلامی ایران در حکمرانی فضای مجازی است.»

فضای مجازی در سال‌های اخیر به بستر فعالیت مقامات دولتی و سیاسیون در راستای پیشبرد اهداف سیاست خارجی کشورها تبدیل شده و به بیان دیگر عرصه دیپلماسی سایبری است. این شکل از دیپلماسی به بیان ساده تکامل دیپلماسی عمومی است که دستگاه دیپلماسی یک کشور جهت تبیین، گسترش و ارتقای سطح اثربخشی خود در فضای مجازی، ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطاتی روز را به خدمت گرفته و جایگزین راهبرد حل‌وفصل مسائل دیپلماتیک نموده است که تا پیش از آن از طریق کانال‌های سنتی یعنی مذاکرات هیئت‌های دیپلماتیک صورت می‌گرفت.

رشد سریع فناوری‌های ارتباطی و ظهور پدیده‌ای به نام فضای مجازی که به تبع آن برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات در کسری از ثانیه بین مردم جهان را امکان‌پذیر نمود، فضايي جديد تحت عنوان فضای سایبری براي همكاري و تعامل میان كشورها نيز ايجاد کرد. فضایی با انواع جديد و متفاوت از تعامل، همكاري، رقابت، دشمني و جنگ بین دولت‌ها و ملت‌ها و عرصه‌ای برای ظهور و فعالیت دیپلمات‌های سایبری به عنوان بازیگران جدید این عرصه در کنار بازیگران سنتی.

موضوع دیپلماسی سایبری در کشور ما چندان هم نو و تازه نیست، موضوعیت یافتن نقش افکار عمومی در نظام سازی‌های دوران معاصر به موازات پیشرفت تکنولوژی ارتباطی، از سال‌ها پیش دیپلماسی سایبری را به عنوان مأموریت جدید و مهم دستگاه دیپلماسی کشور مطرح نمود.

بند 7 سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای کشور در سال ۱۳۷۷ با تأکید بر «اقدام مناسب برای دستیابی به میثاق‌ها و مقررات بین‌المللی و ایجاد اتحادیه‌های اطلاع‌رسانی با سایر کشورها به‌ویژه کشورهای اسلامی به‌منظور ایجاد توازن در عرصه اطلاع‌رسانی بین‌المللی و حفظ و صیانت از هویت، فرهنگ ملی و مقابله با سلطه جهانی» مؤید مسبوق به سابقه بودن رشد و نمو دیپلماسی مجازی در کشور است و اکنون تلاش برای دستیابی به قدرت فضای مجازی کشور در تراز جهانی و جایگاه نخست در بین کشورهای منطقه، تأمین حقوق، امنیت و منافع ملی در فضای مجازی و تحقق چندجانبه گرایی در حکمرانی اینترنت، دستیابی به جایگاه برتر در زنجیره ارزش خدمات و محتوا در کشورهای منطقه و جهان اسلام و تبدیل فضای مجازی کشور به کانون منطقه‌ای تبادل داده و ارائه خدمات زیرساختی ارتباطی و اطلاعاتی و تجاری و بازرگانی به کشورهای منطقه به عنوان بندهایی از اهداف کلان سند راهبردی ایران مصوب سال۱۴۰۱ شورای عالی فضای مجازی، نشان از بالندگی و هویت یافتن این سطح از دیپلماسی در کشور دارد.

اما در دیپلماسی سایبری مولفه‌های متعددی به لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری باید مورد توجه قرار گیرد. نخست ضرورت آشنایی و توجه به امنیت سایبری.

نقش داشتن درگیری‌های سایبری در نزاع‌های بین‌المللی اخیر نظیر بروز اختلالات و خرابکاری‌ها در زیرساخت‌های مهم غیرنظامی، همچنین استفاده برخی دولت‌ها از ابزارهای سایبری پیشرفته برای جاسوسی صنعتی و وارد نمودن خسارات سنگین به مقاصد مورد هجوم، نمونه‌هایی از ضرورت توجه به امنیت فضای سایبری است. اهميت امنیت فضاي سايبر تا آنجاست که برخی کارشناسان معتقدند ‏بايد آن را در ردیف مسائل حياتي و امنيتي يا سياست عالي کشور قرار دارد و به عنوان اولویتی برای دستیابی به فضای سایبری جهانی معتبرتر، به دنبال ظرفیت‌سازی در این فضا بود.

از جمله مواردی که می تواند امنیت فضای سایبری را محقق سازد می توان به ایجاد یک چارچوب حقوقی مناسب برای پیگیری به موقع جرائم سایبری و همچنین تعریف ارتباط دیپلماتیک در حوزه سایبر بین کشورهای مشترک‌المنافع برای پیشگیری از تهدیدات احتمالی اشاره کرد.

تشکیل ساختار واکنشی به حملات سایبری با استفاده از پلتفرم‌های واحد و نیز ایجاد خط‌مشی جامع برای مقابله با جرائم سایبری از طریق جرم انگاری تخلفات رایانه‌ای و هماهنگ‌سازی حداقل مجازات با عملکرد عمومی بین‌المللی از دیگر مواردی است که می‌تواند در ایجاد فضای امن سایبر مؤثر افتد.

نکته دیگر توجه به روش‌های صحیح تولید و انتقال محتوا در عصر دیپلماسی وب محور است. عصری که به گفته «فؤاد ایزدی» عضو هیئت‌علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، موجب به چالش کشیده شدن روش‌های سنتی انتقال اطلاعات شده و بستر انتقال اطلاعات از بستر سیاسی به مسائل اجتماعی سوق پیدا کرده است.

این استاد دانشگاه معتقد است شناسایی چهره‌های تأثیرگذار برای کشور و مردم، یک رکن بسیار مهم در دیپلماسی سایبر است. وقتی دولتی بتواند افکار و نظرات خود را از طریق برخی واسطه‌های موجه فضای مجازی به مردم منتقل و زمینه را برای سیاست‌های رسمی خود آماده کند، به موفقیت در این زمینه نزدیک شده است.

البته دولت‌ها نیز نقش عمده‌ای در ایجاد دیپلماسی مجازی در تراز جهانی دارند. کاری که دولت روسیه از زمان آغاز ریاست جمهوری «ولادیمیر پوتین»، با طرح «دکترین امنیت اطلاعات روسیه» کلید زد  و پس از آن با طرح‌هایی همچون حمایت از پلتفرم‌های داخلی و قانون اینترنت ملی و همچنین طرح الزام پلتفرم‌ها به تأسیس دفتر نمایندگی و دیگر برنامه‌های محدودکننده برای پلتفرم‌های خارجی، نمونه‌ای از  تقویت حکمرانی یک کشور در فضای سایبری است. اکنون روسیه در کنار دیگر بازیگرانی چون ایالات‌متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و چین به عنوان کشورهایی مطرح است که با جدیت در حال پیشبرد برنامه‌های خود در زمینه حکمرانی فضای مجازی هستند.

نکته مهم دیگر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری صحیح نهادها و سازمان‌ها در ارتباط با مقوله مهم دیپلماسی سایبری است. موضوعی که «عباس قنبری باغستان»، استادیار ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و مؤلف کتاب «حکمرانی در عرصه پنجم؛ گذار به دیپلماسی سایبری» آن را به عنوان مهم‌ترین پاشنه آشیل کشور در ارتباط با دیپلماسی سایبری در سطح کلان مطرح کرده و معتقد است موازی کاری و رویگردانی نهادها و سازمان‌ها از همگرایی حول یک سیاست و برنامه واحد و منسجم در ارتباط با این مقوله مهم لزوماً خوب تلقی نمی‌شود. وی همچنین بر لزوم پرهیز از افتادن در تله تقلیل دنیای سایبر به شبکه‌های اجتماعی نیز تأکید کرده و بیان داشته است معطوف ساختن همه توجهات و برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های به این شبکه‌ها، غفلت بزرگی است که متأسفانه در حال اتفاق افتادن است. مسئله سایبر، جهان را به سوی یک تغییر و تحول پارادایمی عظیم همانند زمان تسخیر فضا سوق داده است که نیازمند ورود از نوع حاکمیتی است. تقلیل این موضوع به شبکه‌های اجتماعی نشانی اشتباهی است که به‌صورت هدفمند از سوی پلتفرم‌ها با هدف سرگرم کردن ملت‌ها دنبال می‌شود.

نکته دیگری نیز که لزوم تسلط دیپلمات‌های سایبر به قواعد این فضاست که بدون شک توجه به آن در رسیدن به دیپلماسی سایبری قابل‌اعتنا در فضای بین‌الملل و مجامع حکمرانی اینترنت مؤثر خواهد بود.