جنگ تاجیکستان و قرقیزستان بر مدار مرزهای تحمیلی

بیش از سه دهه از استقلال جمهوری‌های شوروی سابق می‌گذرد اما اختلافات مرزی بر جای مانده از آن دوران همچنان در گوشه و کنار این منطقه پای برجاست و هر از گاهی موجب شروع درگیریهای خونین بین این کشورها می‌شود. درحالی که همه توجهات کشورهای منطقه در روزهای اخیر به تنش بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در قفقاز جنوبی بود، بحران دیگری در آسیای مرکزی بین کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان رخ داد و نگرانی‌ها نسبت به تشدید تنشها در منطقه را دو چندان کرد.

درگیری بین نیروهای دو کشور در مناطق مرزی مورد مناقشه از هفته پیش شروع شده است و به رغم توافقات برای آتش بس، اما این درگیری‌ها کماکان ادامه دارد.

طرف قرقیزی مدعی شده که نیروهای تاجیکستان با گشودن آتش به نیروهای این کشور در مناطق کولوندو، ماکسات و جانی جر، درگیری‌ها را آغاز و فرودگاه شهر «بادکند» و مناطق مجاور آن را گلوله باران کرده‌اند. از سوی دیگر، تاجیکستان نیز نیروهای قرقیزستان را به گلوله‌باران یک پاسگاه و هفت روستا در همین منطقه با سلاح‌های سنگین متهم کرده است.

تصاویر و فیلمهای منتشر شده از منطقه نشان می‌دهد که قرقیزستان با پهپادهای بیرقدار در حال بمباران ادوات و تجهیزات نیروهای تاجیکستان است. بر اساس منابع محلی قرقیز، حدود 137000 نفر از ساکنان مناطق اطراف شهر بادکند برای احتیاط تخلیه شده‌اند. بر اساس گزارش‌ها تاکنون 81 نفر از نیروهای طرفین کشته شده‌اند و در بین کشته‌ها تعدادی از زنان و کودکان نیز وجود دارند. به همین منظور، قرقیزستان در منطقه بادکند وضعیت بحرانی و اورژانسی اعلام کرده است. با وجود تداوم درگیری اما تلاش‌های دیپلماتیک نیز برای کنترل بحران در جریان است و وزرای خارجه دو کشور در این خصوص به صورت تلفنی گفتگو و تاکید کردند که این تنشها باید به روش سیاسی و دیپلماتیک حل و فصل شود.

تنشهای مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان هر از گاهش بین دو طرف رخ می‌دهد و بعد از مدت کوتاهی فروکش می‌کند اما این بار سطح تنشها افزایش یافته است. تاجیکستان با قرقیزستان ۹۷۲ کیلومتر مرز مشترک دارد. از زمان فروپاشی شوروی تاکنون دو کشور همسایه تنها بر سر تعیین و علامت‌گذاری نزدیک به ۵۲۰ کیلومتر خط مرزی به توافق رسیده‌اند و بیش از 450 کیلومتر خطوط مرزی دو کشور مشخص نشده و به همین دلیل ساکنان مناطق مرزی بر سر استفاده از منابع آب، راه، چراگاه و زمین با هم اختلاف نظر دارند و این اختلافات گاهی منجر به زخمی و حتی کشته شدن شهروندان دو کشور همسایه می‌شود.

در 10 سال گذشته مسائل مربوط به مطالبات اراضی، منابع آب و استفاده از فلات ها بیش از 150 تنش و درگیری بین دو کشور را موجب شده است که در بیشتر موارد با تلفات جانی همراه بوده است.

در درگیری که در 29 آوریل 2021 به دلیل اختلاف بر سر کنترل شبکه توزیع آب Golovnoy واقع در مرز دو کشور روی داد، 31 شهروند قرقیزستانی جان خود را از دست دادند، 21 خانه، 10 پمپ بنزین، یک مدرسه، دو قهوه خانه، 8 خواربار فروشی و یک پاسگاه مرزی در سمت قرقیزستان در آتش سوختند.

باتوجه به اینکه در دوره شوروی سابق، همه قومیت‌ها تحت کنترل یک کشور واحد قرار داشتند و هیچ کسی تصور نمی‌کرد که روزی 15 جمهوری به یکباره از این ابرقدرت به استقلال برسند به همین خاطر ترکیب جمعیتی چندان اهمیتی نداشت و قومیت‌ها به دلایل اقتصادی در مکانهای دیگری غیر از کشور کنونی خودشان سکونت داشتند و به محض فروپاشی شوروی، تنش‌ها بر سر برخی مناطق که ترکیب جمعیتی آن مورد مناقشه بود شروع شد و با گذشت بیش از سه دهه این اختلافات تاکنون حل نشده است.

مهم‌ترین کانون بحران میان دو کشور، منطقه «واروخ» است. منطقه واروخ جزئی از خاک تاجیکستان است؛ اما به دلیل عدم پیوستگی جغرافیایی با تاجیکستان، برای تردد با دیگر بخش‌های این کشور با مشکلاتی مواجه است و همین موقعیت جغرافیایی توجه قرقیزها را جلب کرده است. طرف تاجیکستانی مدت‌ها بود که اجازه داده بود، مردم قرقیزستان از آب و طبیعت آن استفاده کنند، اما قرقیزها با استفاده از آن در قلمرو تاجیکستان دست به ساخت‌وساز خانه زدند و مصمم بودند که خانه‌سازی و تسخیر اراضی را توسعه و گسترش دهند و همین مسئله تنشها را تشدید کرده است. مقام‌های تاجیکستان مدعی هستند که در همه جلسه‌های کمیسیون مشترک، به تکرار راه‌های حل مشکلات مرزی بحث‌برانگیز را به کشور قرقیزستان ارائه کرده‌اند، اما طرف قرقیزستان آماده بحث و گفت‌وگو برای حل عادلانه و درست مرزهای مورد مناقشه نیست.

هر دو کشور برای ادعاهای ارضی خود به توافقات گذشته در دوران شوروی استناد می‌کنند. قرقیزستان در یک عقب‌نشینی به سندهای سال‌های ۱۹۵۸ تکیه می‌کند و ادعا دارد که قطعه زمین مورد مناقشه به آن کشور تعلق دارد، اما اسناد به دست‌ آمده از بایگانی روسیه در آن زمان بر صحت موضع تاجیکستان مهر تأیید گذاشته است و نشان می‌دهد این منطقه مورد مناقشه بخشی از تاجیکستان است.

گفته می‌شود سندی که مقامات دوشنبه به آن استناد می‌کنند در مقایسه با سند مورد استناد بیشکک، قدمت بیشتری دارد و بر اساس اسناد تقسیمات کشوری در دهه 1920 است که تاجیک‌ها از طرف قرقیز خواسته‌اند تا به آن توافقات پایبند باشد. قرقیزستان در سال‌های اخیر با اقداماتی که برای انتقال منابع آبی این مناطق به سمت خاک خود انجام داده، تنش‌ها را تشدید کرده است و مردم در بخش تاجیک نشین با مشکلات زیادی مواجه شده‌اند. برخی تحلیلگران آسیای مرکزی معتقدند که طرفین هیچ اراده‌ای برای حل و فصل مسالمت آمیز مناقشات مرزی از خود نشان نمی‌دهند و ادعاهای ارضی متقابل باعث ایجاد نگرش‌های تهاجمی در همه سطوح شده است.

واکنش‌های جهانی

درگیری بین تاجیکها و قرقیزها، واکنشهای جهان را در پی داشته است. روسیه که در هر دو کشور پایگاه نظامی دارد از هر دو طرف درگیر خواسته است تا با اقدامات فوری و همه‌جانبه، وضعیت را وارد مجرای سیاسی و دیپلماتیک کنند و از هرگونه تلاش برای تشدید تنش و همچنین تحریکات طرف‌های ثالث جلوگیری کنند. در بیانیه وزارت خارجه روسیه همچنین بر آمادگی این کشور جهت ارائه هرگونه کمک قابل قبول برای مذاکرات و تعیین حدود مرزها تاکید شده است.

ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه ایران هم در سخنانی با ابراز نگرانی از تشدید این درگیری‌ها، خواستار آتش بس پایدار و حل و فصل اختلافات از طریق گفتگو و روش‌های مسالمت‌آمیز شد و آمادگی تهران برای هرگونه مساعدت به حل اختلافات بین این دو کشور همسایه را اعلام کرد.

از سوی دیگر، استفان دوجاریک، سخنگوی دبیرکل سازمان ملل هم در سخنانی با ابراز نگرانی از تشدید تنشها بین دو کشور اعلام کرد، سازمان ملل آماده است در صورت درخواست طرفین، به مقامات قرقیزستان و تاجیکستان برای حل و فصل اختلافات مرزی کمک کند. اتحادیه اروپا هم ضمن انتشار بیانیه‌‌ای از قرقیزستان و تاجیکستان خواسته است تا هرگونه اختلاف را از طریق مسالمت‌‌آمیز و راه‌های دیپلماتیک حل و فصل کنند. ترکیه هم با نگرانی از شدت درگیری‌های مرزی، ابراز امیدواری کرده است که دو کشور دوست و برادر بلافاصله تنش‌‌ها را متوقف کرده و مشکلات را از طریق گفت‌وگو و به صورت مسالمت‌آمیز به نتیجه برسانند.

احتمال رد پای آمریکایی در بحران

اگرچه اختلافات مرزی بین جمهوری‌های سابق شوروی از سه دهه پیش وجود دارد اما دور جدید این درگیری‌ها در روزهای اخیر که با شدت بیشتری نسبت به گذشته در جریان است، نشان می‌دهد که تحرکات خارجی در شروع این درگیری‌ها بی‌تاثیر نبوده است. همزمانی تنش مرزی تاجیکستان و قرقیزستان با شروع دور جدید درگیری‌ها در قره‌باغ، این فرضیه را تقویت می‌کند که این بار پای آمریکا در میان است.

باتوجه به اینکه دولت قرقیزستان پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، گفت که اجازه استقرار پایگاه آمریکایی در خاک این کشور را نخواهد داد و تنها پایگاه نظامی روسیه در قرقیزستان فعالیت خواهد کرد، مقامات کاخ سفید از این مسئله عصابی شدند و به نظر می‌رسد سعی دارند با دامن زدن به تنشها مرزی این کشور با تاجیکستان، به خیال خودشان مقامات بیشکک را گوشمالی دهند.

از طرف دیگر، آمریکا در ماه‌های اخیر که بر سر بحران اوکراین با روسیه دچار تنش شده است، سعی می‌کند تا دامنه بحران را به سمت مرزهای روسیه بکشاند و آسیای مرکزی و قفقاز بهترین گزینه برای غربی‌ها است تا بتوانند برنامه‌های خود را محقق کنند. ناامن کردن مرزهای جنوبی روسیه و نفوذ در آسیای مرکزی و قفقاز از دو دهه پیش از سوی دولتمردان آمریکا در دستور کار قرار گرفته و شرایط کنونی بهترین فرصت برای ضربه زدن به منافع مسکو است. زیرا هر چقدر ناامنی و تنش در آسیای مرکزی و قفقاز بیشتر باشد، توجهات روسیه نیز از بحران اوکراین به این مناطق معطوف خواهد شد و در این صورت می‌توانند جنگ اوکراین را به نفع غرب تغییر دهند.

دامن زدن به مناقشات مرزی در آسیای مرکزی و قفقاز یکی از ده‌ها گزینه‌ای است که واشنگتن و اروپایی‌ها برای ضربه زدن به روسیه در عرصه بین‌المللی دنبال می‌کنند. آمریکا و متحدانش سعی داشتند در سالهای گذشته ناتو را به سمت شرق توسعه دهند که با قدرت‌نمایی روسیه در حمله به گرجستان در سال 2008 و اوکراین در ماه‌های اخیر غربی‌ها به این جمع‌بندی رسیدند که به خاطر حساسیت روسیه نمی‌توانند در جمهوری‌های سابق شوروی نفوذ کنند و به همین خاطر گرینه‌های ناامن کردن این کشورها را در اولویت قرار داده‌اند. حتی فرار شبانه آمریکایی‌ها از افغانستان و غارت دارایی‌های این کشور در بانک‌های آمریکایی نیز با این هدف انجام می‌شود تا با بی‌ثبات سازی افغانستان تهدیدات تروریستی و ناامنی را از این کشور به آسیای مرکزی انتقال دهد تا روسیه و همسایگانش هیچگاه آرامش نداشته باشند.

تنشها بین قرقیزستان و تاجیسکتان نیز همانند عمدۀ مناقشات نظامی منطقه آسیای میانه، ریشه در مرزهای تحملیلی دارد که بسیاری از کارشناسان راه حل مناقشه را در تعیین مرزها می دانند.