صنایع خلاق ظرفیتی برای اقتصاد ایران

پایگاه رهنما:

چندی پیش سورنا ستاری –معاون علمی و فناوری رئیس جمهور- در نامه‌ای خطاب به رهبرمعظم انقلاب از ایشان درخواست کرد تا به آحاد مسئولین و جامعه نسبت به موضوع صنایع خلاق و شرکت‌های خلاق، توجه داده شود. معظم‌له نیز در حاشیه‌ی این نامه نوشتند: «به مسئولان ذیربط در این باره تأکید شود.» صنایع خلاق اولین بار در سال 2004 به عنوان یک پروژه، مورد توجه سازمان ملل قرار گرفت و البته بعدتر نیز تکمیل شد. برخی نیز معتقدند صنایع خلاق، اگر درست مورد توجه قرار نگیرد، می‌تواند مانند یک چاقوی دولبه، آسیب‌هایی نیز داشته باشد. این گزارش، تبیین ضمن بررسی ماهیت صنایع خلاق و برنامه‌های بین‌المللی برای گسترش آن‌ها، ظرفیت‌های این حوزه برای اقتصاد ایران را مورد بررسی قرار داده و در مورد آسیب‌های احتمالی آنها نیز هشدار داده است.

• برنامه‌های بین‌المللی

کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد)، از سال 2004 یکی از ماموریت‌های خود را توسعه‌ صنایع خلاق در دنیا قرار داده است. آنکتاد یک رکن فرعی مجمع عمومی سازمان ملل متحد است و برمبنای قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد، بنا شده‌است. این سازمان، تقویت «اقتصاد خلاق» را در دستور کار توسعه‌‌ی جهانی قرار داده است. اقتصاد خلاق تعریف واحدی ندارد و مفهوم آن در حال تکامل است اما این اقتصاد و صنایع آن مبتنی بر تعامل بین خلاقیت و ایده‌های انسانی و مالکیت معنوی، دانش و فناوری است. صنایع خلاق شامل تبلیغات، معماری، هنر و صنایع دستی، طراحی، مد، فیلم، ویدئو، عکاسی، موسیقی، هنرهای نمایشی، انتشارات، تحقیق و توسعه، نرم‌افزار، بازی‌های کامپیوتری، نشر الکترونیک و تلویزیون و رادیو می‌شود. در سال 2004، اجماعی در سائوپائولو شکل گرفت و در آن بر «حمایت جامعه بین‌المللی از تلاش‌های ملی کشورهای در حال توسعه برای افزایش مشارکت و بهره‌مندی از بخش‌های پویا، حمایت و ترویج صنایع خلاق» تاکید شد. پس از آن نیز در سال‌های 2008، 2016، 2019 و 2021 اجماع‌هایی شکل گرفت و برنامه‌هایی برای توسعه‌ی صنایع خلاق در دنیا تاکید شد.

• رشد صنایع خلاق در دنیا

در این سال‌ها، صنایع خلاق در دنیا رشد داشته است اما هنوز حجم قابل توجهی ندارد. در نامه‌ی ستاری به رهبر معظم انقلاب آمده است که «در حال‌حاضر حدود ۵۰ میلیون شغل مستقیم (بیش از یک درصد از جمعیت جهان) از طریق کسب و کارهای خلاق در جهان ایجاد شده است و تخمین زده می‌شود حدود ۴ الی ۸ ‌درصد تولید ناخالص داخلی جهانی به این حوزه اختصاص دارد.» پاتریک کاباندا یکی از کارشناسان آنکتاد است که در سال 2015 در گزارشی با عنوان «کار به مثابه هنر»، حجم صنایع دستی در جهان را حدود 30 میلیارد دلار در نظر گرفته است. همچنین در این گزارش تخمین زده می‌شود که از سال 2002 تا سال 2011 ارزش صادرات محصولات خلاق در جهان از نزدیک 200 میلیارد دلار به حدود 455 میلیارد دلار افزایش یافته است. بنابراین ادعای سورنا ستاری در نامه‌ مذکور که گفته بود رشد صنایع خلاق در جهان بسیار سریع است، بی‌راه نیست.

• ظرفیت‌های اقتصاد ایران

کار خلاق، کاری است ایده‌محور و ذوق‌محور که در آن ایده‌ی انسان در یک فرایند خلاقانه، ضمن تامین امرار معاش به محصول منحصر به فرد و دارای ارزش هنری تبدیل می‌شود. با توجه به فرهنگ و هنر غنی ایرانی-اسلامی، ما ظرفیت بالایی در تقویت صنایع خلاق داریم. همچنین با توجه به گستره‌ی وسیع ایران فرهنگی می‌توان روی بازارهای منطقه حساب کرد. با روی کار آمدن دولت سیزدهم –در هشت ماهه‌ی اول دولت- رشد صادرات به کشورهای همسایه، نسبت به مدت مشابه دولت روحانی، 96 درصد رشد (ارزی) داشت. می‌توان از همین ظرفیت، برای تولید و صادرات محصولات صنایع خلاق، بهره برد. فیلم، سریال، کتاب و ... همگی از صنایع خلاق هستند. اخیراً نیز رهبر معظم انقلاب در دیدار با رئیس‌جمهور قزاقستان –آقای قاسم ژورمات توکایف- با اشاره به پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی میان ایران و قزاقستان، بر لزوم گسترش بیش از پیش همکاری‌های دو کشور در عرصه‌های مختلف به‌ویژه همکاری‌های منطقه‌ای تأکید کردند. یکی از مصادیق همکاری فرهنگی مشترک، شخصیت فارابی بود که از یک سو به لحاظ جغرافیایی اهل قزاقستان امروزی بوده و از سویی، یک دانشمند ایرانی محسوب می‌شود و متعلق به ایران تاریخی و فرهنگی است.

• آسیب‌های احتمالی

البته باید توجه داشت که صنایع خلاق، آسیب‌هایی نیز دارند. مثلاً واردات صنایع خلاق ممکن است به پذیرش فرهنگ غربی و کمرنگ شدن فرهنگ اصیل ایرانی-اسلامی منجر شود. همچنین اگر در داخل کشور، برخی بخواهند صرفاً به دلیل پیروی از اسناد و برنامه‌های آنکتاد به دنبال توسعه‌ صنایع خلاق باشند، ممکن است بدون در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و بومی ایران، کپی‌کار شوند. این کپی‌کاری و صنعت مونتاژ در همه‌ی صنایع بد است و به تولید و اقتصاد یک کشور ضربه می‌زند اما در صنایع خلاق می‌تواند علاوه بر آسیب‌های اقتصادی، آسیب‌های فرهنگی جدی نیز داشته باشد. مثلاً اخیراً «کی‌پاپ» که نوعی موسیقی پاپ مربوط به کره‌ی جنوبی است، در کشور طرفدارانی پیدا کرده است. واضح است که گسترش حجم چنین صنایع خلاقی، به سود فرهنگ ایرانی نیست. همچنین پاتریک کاباندا در گزارشی که برای سازمان ملل نوشته، بر نقش نویسندگان در افزایش میل به آزادی‌خواهی و حقوق بشر تاکید کرده است. این در حالی است که می‌دانیم غرب واقعاً به حقوق بشر اعتقادی ندارد و این کلیدواژه‌ها ابزاری برای استعمار و فشار آوردن به کشورهای در حال توسعه بوده‌اند.

• توصیه‌های سیاستی

به نظر می‌رسد برای توسعه‌ی صنایع خلاق در دنیا، آنکتاد و موسسه‌های بین‌المللی باید به هویت فرهنگی مناطق مختلف احترام گذاشته و آن‌ها را به رسمیت بشناسند و در صدد تحمیل فرهنگ غربی به سایر ملل از طریق صنایع خلاق نباشند. همچنین کشورهای در حال توسعه، به تعامل میان سیاستگذاران و سیاستمداران و مردم نیاز دارند. اهالی صنایع خلاق می‌توانند در تقویت ارتباط میان مردم و مسئولین نقش جدی ایفا کنند و همچنین می‌توانند مانع شکل‌گیری اجماع ملی شوند. بنابراین ضروری است معاونت علمی ریاست جمهوری توجه به اشتغال جوانان تحصیل‌کرده و بانوان در توسعه‌ی صنایع خلاق نیز ضروری است. دیگر توصیه‌ی سیاستی می‌تواند این باشد که با توجه به حضور اقوام مختلف ذیل پرچم ایران، از ظرفیت‌های اقوام و خرده‌فرهنگ‌های محلی نیز در راستای غنای صنایع خلاق بهره گرفت. در کشور ما هنر و نبوغ برای تقویت صنایع خلاق، به اندازه‌ی کافی وجود دارد. کافی‌است سیاست‌ها و نهادها به درستی در راستای یک جهش مناسب در این حوزه فراهم شوند.