گام بلند ایران در ماراتن جهانی پیشرفت/ وقتی جمهوری اسلامی عقب‌ماندگی علمی دوران پهلوی را جبران کرد

پایگاه رهنما :

تصورکنید حدود ۵۰ سال قبل مسابقه‌ای بزرگ با حضور همه کشورهای کوچک و بزرگ دنیا، از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب به راه افتاده می‌افتد. مسابقه‌ای جهانی که در آن کشورهای بزرگ دنیا تلاش می‌کنند با پیشرو بودن در دستیابی به مهمترین پیشرفت‌های علمی جهان، گوی رقابت را از دیگر کشورها بربایند و در مباحث علمی قدرت بی‌چون چرای منطقه و جهان شوند. فکرمی‌کنید در چنین مسابقه بزرگ و حساسی ایران که از نظر پیشینه تاریخی، فرهنگی و علمی کارنامه‌ای درخشان دارد چه جایگاه و وضعیتی در میان سایر کشورها دارد؟

روزهایی که ایران پیش از انقلاب با وجود گذشت حدود ۴۰ سال از تاسیس اولین دانشگاه، در تولید علم و فنّاوری بسیار ضعیف است و در صنعت به‌ جز مونتاژ و در علم به‌ جز ترجمه هنر دیگری ندارد، و به شدت از این مسابقه جهانی عقب می‌ماند. به طوری که در آن زمان سهم ایران از تولید علم در دنیا تناسب چندانی با ظرفیت‌های دانشگاهی آن روزها نداشت و  در سال ۵۷ کشوری که یک درصد از جمعیت کل دنیا را داشت، سهمش از تولید علم دنیا کمتر از یک دهم درصد بود. 

انقلاب اسلامی ایران؛ گامی بلند برای حرکت در مسیر پیشرفت

علی رغم تمام عقب ماندگی‌های دوران پهلوی، پس از پیروزی انقلاب، ایران با سرعت زیادی در جهت رشد علمی کشور گام برداشت و برای غلبه بر این عقب‌ماندگی، عبور از مرزهای دانش و دستیابی به پیشرفته‌ترین فناوری‌‌ها، در میان دیگر کشورهای بزرگ جهان قد علم کرد. تا اواسط دهه ۷۰ ایستادن در مرحله آموزش محوری به پایان رسید و رستاخیز علمی کشور در پژوهش و تولید علم آغاز شد. پیشرفت‌های علمی و دستیابی به برخی از فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، حیرت‌ جهانیان را برانگیخت تا حدی که غربی‌ها برای سدکردن راه پیشرفت‌های علمی ایران، سنگی جز تحریم و تشدید فشارها بر ایران و ترور دانشمندان پیدا نکردند. از این رو برای درک واقعیت‌ها و دستاوردهای ارزشمند جمهوری اسلامی در حوزه علمی و فناوری، لازم است مروری بر وضعیت علمی ایران از قبل انقلاب تا امروز داشته باشیم.

دویدن درمارتن جهانی پیشرفت با نرخ رشدی ۱۱ برابرمتوسط جهانی

بر اساس گزارشی که توسط وب سایت بین المللی «Web of Science» منتشر شد: «ایران با نرخ رشد علمی ۱۰.۴ درصدی در سال ۲۰۱۹ ، در میان ۲۵ کشور برتر جهان در رتبه دوم قرار دارد.» همچنین بـه گـزارش دو پایـگاه معتبـر علمـی New Scientist و Metrix Science ،جمهـوری اسلامی ایـران بـا نرخ رشـد ۱۱ برابـر متوسـط جهانی، رتبـه نخسـت رشـد علمی را در بیـن سالهای ۱۹۸۰-۲۰۰۹ دارا بـوده اسـت. این آمارها نشان می دهد ایران سریع‌تر از هر کشور دیگری در دنیا در مسیر پیشرفت علم و فناوری حرکت می‌کند.  به طوری که سهم ایران از تولید علم دنیا در سال ۱۹۹۸ از ۰.۰۷ درصد ، به ۲ درصد در سال ۲۰۲۰ می‌رسد. یعنی سهم ایران از تولید علم دنیا نسبت به جمعیت کشور بیش از دو برابر شده است.

روند تغییرات سهم ایران از تولید علم جهان (رنگ سبز) و منطقه (رنگ آبی)

ارتقای علمی ۳۶ پله‌ای ایران در۲۴ سال اخیر

بر اسـاس نتایجی که پایگاه اسـتنادی «SCImago» منتشر کرده است تعـداد مـدارک علمـی ثبت شـده از جمهـوری اسلامی ایـران در سـال ۱۹۹۶ میلادی با  ۸۵۰ مـورد در رتبه ۵۴ جهان قرار داشته و در سـال ۲۰۲۰ ،تعـداد مـدارک و مسـتندات علمی کشـور به ۷۴۴۴۰ مورد افزایش یافته اسـت که نسـبت به سـال ۱۹۹۶، رشـد ۸۶/۵۷ برابری را نشـان می‌دهد و در این سـال، جایگاه ایران در دنیا، به رتبه ۱۶ ارتقاء پیدا کرده اسـت. 

وضعیت کشورهای جهان در تولید علم، در سال۱۹۹۶ میلادی

وضعیت کشورهای جهان در تولید علم، در سال ۲۰۲۰ میلادی

روند افزایشی تعداد مقالات داغ و پراستناد ایران در ISI

یکی از معیارهای سنجش کیفت مقالات دنیا، شاخصی است که پایگاه اطلاعات علمی «Clarivate Analytics» یا همان ISI  تنظیم کرده است. در سال ۲۰۰۷، براساس این شاخص، ۵۶ مقاله از تمام مقالات برتر جهان متعلق به ایران بوده‌است، اما در سال ۲۰۱۹، این عدد به ۴۷۳ مقاله رسیده‌است؛ یعنی تقریباً هشت‌برابر شده‌است. همچنین رتبۀ ما در این زمینه، از ۳۸ در سال ۲۰۱۱، به ۱۷ در سال ۲۰۱۹ رسیده‌است، که نشان‌دهندۀ رشد کیفی مقالات ما در فهرست مقالات پراستناد دنیاست.

نمونه‌هایی از پیشرفت‌های علمی ایران

قبل از انقلاب به غیر از برخی صنایع دستی و سنتی هیچ فناوری بومی در کشور وجود نداشت و تکنسین‌های ما تنها نقش اپراتور تجهیزات خارجی را ایفا می‌کردند در حالیکه تمامی پیشرفت‌های فناوری بومی مربوط به بعد از انقلاب است.در سال های اخیر شاهد دستاورد‌های متعدد علمی و فناوری در علوم و رشته‌هایی مانند هسته‌ای، نانو، بیوتکنولوژی، موشکی، سلول‌های بنیادین، هوافضا، دارو‌های نوترکیب و پزشکی بوده‌ایم که ثابت می‌کند در صورت اتکا به ظرفیت‌های داخلی و مدیریت مناسب آنها، دسترسی به قله‌های علم و فناوری امکان پذیر است.

علوم داروسازی؛ ارتقا از رتبه ۴۸ جهان به رتبه ۸

وضعیت ایران در داروسازی در سال ۱۹۹۶ میلادی

وضعیت ایران در داروسازی در سال ۲۰۲۰ میلادی

علوم بیوشیمی، ژنتیک و زیست مولکولی؛ ارتقا از رتبۀ ۵۳ جهان به رتبۀ ۱۶

وضعیت ایران در علوم بیوشیمی،ژنتیک و زیست مولکولی در سال ۱۹۹۶

وضعیت ایران در علوم بیوشیمی،ژنتیک و زیست مولکولی در سال ۱۹۹۶

علوم هوافضا؛ ارتقا از رتبه ۴۵ جهان به رتبه ۱۱

وضعیت ایران در علوم هوافضا در سال ۱۹۹۶

وضعیت ایران در علوم هوافضا در سال ۱۹۹۶

علوم فیزیک و نجوم ؛ ارتقا از رتبه ۵۶ جهان به رتبه ۱۴

وضعیت ایران در علوم فیزیک و نجوم در سال ۱۹۹۶

وضعیت ایران در علوم فیزیک و نجوم در سال ۲۰۲۰ میلادی

علوم ریاضی؛ ارتقا از رتبه ۴۸ جهان به رتبه ۱۲

وضعیت ایران در علوم ریاضی در سال ۱۹۹۶ میلادی

وضعیت ایران در علوم ریاضی در سال ۲۰۲۰ میلادی

پیشتازی ایران در دیپلماسی علمی جهان

بررسی‌ها و تحلیل‌های علمی استخراج‌شده از پایگاه استنادی بین‌المللی اسکوپوس نشان داد که میزان مشارکت علمی محققان ایرانی به جهان از ۲۲.۲۴ درصد در سال ۲۰۱۷ به ۳۵.۶ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. و سه گروه مهندسی، شیمی و علم مواد از مهمترین حوزه های تحقیقاتی کشور در ۵ سال گذشته بوده اند.همچنین براساس مقررات بین‌المللی اسکوپوس مهم‌ترین حوزه‌های تحقیقاتی ایران در تولید علم در سال ۲۰۲۱ به ترتیب پزشکی، مهندسی و علم مواد بوده‌اند. 

سهم قابل توجه ایران از دانشگاه‌های برتر جهان

نشریه تایمز سالانه رتبه بندی از دانشگاه‌های برتر جهان منتشر می‌کند. این نشریه در جدیدترین گزارش خود که در سال ۲۰۲۱ را منتشر شده است و ۴۷ دانشگاه ایرانی را در میان برترین دانشگاهای جهان فهرست کرده است که نسبت به سال گذشته ۷ دانشگاه افزایش داشته است. ایران با رتبه‌بندی ۴۷ دانشگاه ایرانی در بین ۱۵۲۷ دانشگاه برتر ۹۳ کشور جهان در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۱، پیشرفت زیادی در زمینه دانشگاهی داشته است. همچنین بر اساس رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی شانگهای (ARWU) در سال ۲۰۲۰، ایران از نظر تعداد دانشگاه در منطقه و در بین کشورهای اسلامی رتبه اول را دارد.این اتفاق درحالی رخ داده است که پیش از انقلاب تعداد دانشگاه‌های کشور به ۲۰ واحد هم نمی‌رسید.

حرکت در مسیر تولید ثروت از علم

پس از گذشت فراز و نشیب های بسیار و جبران عقب ماندگی های ایران در مسابقه‌ی پیشرفت علمی جهان که به پیش از انقلاب و دوران حکومت پهلوی برمی گردد، حالا دیگر زمان گام برداشتن در مسیر تولید فناوری و ایجاد اشتغال و درآمد از زیرساخت های علمی کشور است. از این رو جوانان نخبه ایرانی نباید تنها به ثبت ایده های خلاقانه و نوآورانه خود به صورت مقاله در ژورنال های معتبر دنیا اکتفا کنند بلکه باید تلاش کنند ایده های خود را در قالب پتنت های بین المللی به جهان عرضه کنند تا کشفیات و اختراعات آن‌ها وارد بازارهای تجاری شود و از این طریق بتواند گره ای از مشکلات موجود در صنعت را باز کند.