بلندپروازی اردوغان با بال کشورهای ترک زبان

نشست شورای وزرای امور خارجه کشورهای ترک‌زبان به میزبانی ترکیه در شهر «استانبول» در 12 نوامبر 2021 (21 آبان 1400) برگزار شد. در جریان این نشست وزرای امور خارجه کشورهای عضو شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان پیش نویس دستور کار و اسناد نهایی که قرار است در جلسه آتی سران این کشورها تصویب و به امضا رسند را هماهنگ کردند. 

تشکیل سازمان‌های منطقه‌ای و حتی بین‌المللی بر اساس ویژگی‌های مشترک فرهنگی بویژه زیان، دارای سابقه است چنانکه اتحادیه عرب یا مجمع کشورهای لاتین تبار (SELA) و یا حتی سازمان کنفرانس اسلامی بر اساس ویژگی‌های مشترک فرهنگی تأسیس شده‌اند. با این حال در مقایسه با دیگر سازمان‌های نام برده شورای کشورهای ترک زبان از عمر چندانی برخوردار نیست. اما علی رغم عمر کم در سالهای اخیر، بویژه ترکیه تلاش کرده است تا سطح روابط کشورهای عضو این شورا را به سرعت افزایش دهد. با این اوصاف، اکنون اهداف این شورا و به طور ویژه‌تر انگیزه‌ها ترکیه از حضور پررنگ در شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان در مقام مساله‌ای جدی مطرح شده است.

سیر همکاری ها از زمان شکل‌گیری تا کنون

طرح تاسیس شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان با ابتکار «نورسلطان نظربایف» نخستین رئیس جمهور قزاقستان در سال 2009 میلادی در نخجوان مطرح شد. این پیشنهاد در سال 2009 از سوی سران کشورهای جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه در توافق نهایی نهمین نشست سران کشورهای ترک زبان در شهر نخجوان در جهت تأسیس یک سازمان جدید بین‌ المللی گنجانده شد و سرانجام قرارداد تأسیس شورای همکاری در روز 3 اکتبر 2010 در جریان دهمین نشست سران در استانبول ترکیه به امضا رسید.

شورای همکاری کشورهای ترک زبان اولین نهاد سیاسی ـ اقتصادی است که با ماهیت سازمان منطقه‌ای در سطح کشورهای ترک فعالیت خود را شروع کرده و کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و قرقیزستان موسسان این شورا هستند. در همین راستا در دومین نشست شورای همکاری کشورهای ترک در قرقیزستان، چهار کشور ترک نشین (آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه) در خصوص پرچم مشترک شورای همکاری کشورهای ترک به تاسیس آکادمی مشترک ترک، ایجاد سازمان مشترک میراث فرهنگی و تاریخی ترک نیز به توافق رسیدند. دبیرخانه شورای ترک در شهر استانبول ترکیه قرار دارد. با پیوستن ازبکستان به این شورا  تعداد اعضای آن به پنج عضو رسیده است. پنج عضو اصلی این شورا هستند و در آخرین نشست (12 نوامبر 2021) ترکمنستان برای اولین بار در نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان به عنوان ناظر شرکت کرد.

اهداف شورای همکاری کشورهای ترک زبان

در ارتباط با اهداف ایجاد شورای همکاری کشورهای کشورهای ترک زبان در سطح کلان دو هدف عمده قابل اشاره هستند که عبارتند از:

تقویت اتحاد هویتی و سیاسی در میان کشورهای ترک‌زبان: همان‌گونه که از عنوان شورای همکاری کشورهای ترک زبان نمایان است، عامل هویتی «ترک بودن» گرانیگاه اصلی در تشکیل و ایجاد این نهاد بوده است. لذا می‌توان مساله تقویت اتحاد هویتی و به تبع آن افزایش اتحادسیاسی در این شورا را مهم‌ترین هدف ایجاد این شورا ارزیابی کرد. برای نمونه در پایان ششمین نشست شورای همکاری کشورهای ترک زبان در سال 2018 پیش نویس نظریه همگرایی کشورهای ترک زبان به تصویب رسید.

در سطحی دیگر، زبان و اشتراک فرهنگی اساسا عاملی مهم در پیوند دادن کشورها به یکدیگر و افزایش سطح همکاری‌ها است. حال توجه به این مساله ضرور است اکثر کشورهای عضو شورای همکاری کشورهای ترک زبان (به استثناء قرقیزستان) با داشتن فضای زبانی مشترک و خط لاتین؛ فرصتهای بیشتری برای همکاری عمیق در حوزه اطلاعات خواهند داشت. به هر حال، همانطور که تجربه نشان می‌دهد، محیط فرهنگی- زبانی مشترک نسبت به اهداف اقتصادی، مذهبی، سیاسی و نظامی؛ نقش مهم‌تری در فعالیت اتحادیه‌های منطقه‌ای در مناطق مختلف جهان ایفا می‌کند.

تقویت و گسترش همکاری‌های اقتصادی: یکی دیگر از اهداف ویژه شورای همکاری کشورهای ترک زبان در ارتباط با برنامه و طرح‌های اقتصادی ویژه به منظور افزایش همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه است. واقعیت امر این است که علی‌رغم برجسته بودن بُعد سیاسی و هویتی در شورای همکاری کشورهای ترک زبان، در عصر جدید همکاری‌های اقتصادی عاملی مهم در تقویت یک ائتلاف یا اتحادیه منطقه‌ای محسوب می‌شوند و سابقه نشان داده که همکاری‌ها اقتصادی در تداوم عمر یک اتحادیه منطقه‌ای می‌تواند بسیار اثرگذار باشد.

در این زمینه شاهد هستیم که در شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان نیز طی سال‌های بعد از 2009 برنامه تقویت همکاری‌های اقتصادی به صورت جدی مورد توجه واقع شده است.  در اواخر سال 2010 خلیل آکینجی، دبیر کل شورای همکاری کشورهای ترک زبان، از تشکیل یک اتحاد گمرکی سخن به میان آورد. در سال 2012 وزرای اقتصاد شورای همکاری کشورهای ترک زبان مسئله تاسیس بنیاد توسعه برای تشدید فعالیت سرمایه‌گذاری بین آذربایجان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان را مورد بحث و گفتگو قرار دادند. کمی بعد رامیل گاسان‌اف، دبیر کل مجمع پارلمانی کشورهای ترک زبان خاطرنشان کرد که مسئله ایجاد منطقه تجارت آزاد در دستور کاری قرار دارد. منظور از تجارت آزاد؛ لغو تعرفه‌های گمرکی و یکسان کردن قوانین در کشورهای ترک زبان است.

در آخرین نشست این شورا نیز شاهد هستیم که تاسیس صندوق سرمایه گذاری این شورای در «بیشکک» در دستور کار اعضا قرار گرفته است. همچنین، طرف قزاقی در این نشست طرح منطقه ویژه اقتصادی «TURANSEZ» (منطقه آزاد اقتصادی توران) را که در پایتخت معنوی جهان ترک در شهر ترکستان این کشور ایجاد می شود، را معرفی کرد.

پتانسیل همکاری‌های اقتصادی کشورهای ترک زبان بسیار قابل توجه است. حجم تجارت کشورهای عضو در اقتصاد جهانی 536 میلیارد دلار است.  کشورهای ترک با جمعیتی در حدود 150 میلیون نفر، مساحتی بیش از 4.5 میلیون کیلومتر مربع، و تولید ناخالص داخلی کل آنها حدود 1.5 تریلیون دلار است که در رتبه سیزدهم در کل جهان قرار دارد.  در سال 2019 گردش مالی بین کشورهای عضو شورای ترک با اضافه شدن ازبسکتان و ترکمنستان به حدود 9 میلیارد دلار رسید. 

ترکیه در جستجوی گسترش عمق راهبردی در منطقه آسیای میانه

عمق بخشیدن به نفوذ ترکیه در آسیای میانه، مهم‌ترین برنامه و راهبرد ترکیه از حضور در شورای همکاری کشورهای ترک زبان است. اردوغان طی سال‌های بعد از 2011 و به ویژه بعد از وقوع کودتای نافرجام 15 جولای 2016 سیاست دوری از اتکا به غرب و تعریف حوزه‌ای از منافع استراتژیک برای آنکارا را در مناطق مختلف جهان در پیش گرفته است. او در کنار منطقه غرب آسیا، مدیترانه و شمال آفریقا، طی بیش از یک دهه گذشته سیاست افزایش عمق نفوذ در آسیای میانه را در پیش گرفته است. هر چند این رویکر طی سال‌های اخیر بیشتر تقویت شده اما اساس این رویکرد را می‌توان به دکترین عمیق استراتژیک احمد داوود اغلو، وزیر امور خارجه و نخست‌وزیر سابق ترکیه ارجاع داد که به در سال‌های بعد از 2006 طراح اصلی سیاست خارجی این کشور بود.

در وضعیت جدید اردوغان با قدرت‌های بزرگ از جمله آمریکا و بازیگران اروپایی تنش‌های ژئوپلتیک بزرگی دارد. همین امر موجب شده که اکنون دولتمردان ترکیه تلاش کنند از تمامی ابزار در دسترس برای عمق بخشیده به دایره قدرت خود بهره بگیرند. هر چند عامل مذهب مهم‌ترین و کابردی‌ترین ابزار اردوغان برای بسیج عمومی در داخل و خارج از ترکیه بوده اما او برای تحقق اهداف بلندپروازنه خود تمرکز ویژه‌ای بر روی عامل زبان و نژاد نیز داشته است. لذا اکنون شاهد هستیم که اردوغان با بهره‌گیری از عامل «ترکیت» یا «ترک بودن» در شورای همکاری کشورهای ترک زبان تلاش کرده کشورهای عضو را با سیاست خود همراه کند و با توجه به حضور اعضا در منطقه استراتژیک آسیای میانه، به نفوذ آنکارا در این حوزه عمق ببخشد.

حتی در وضعیتی که ترکیه با غرب دچار تنش شده، در نشست قبلی شورای همکاری کشورهای ترک زبان در 2018 شاهد بودیم که اردوغان برای ضربه زدن به آمریکا، از اعضای این شورا درخواست کرده بود از تجارت با دلار امتناع ورزیده و با ارزهای ملی تجارت کنند. در واقع، ترکیه تلاش دارد منافع و عمق نفوذ ترکیه را به شکلی قابل توجه در آسیای میانه گسترش دهد که در این مسیر مهم‌ترین ابزار در دسترس بری این کشور می‌تواند شواری همکاری کشورهای ترک زبان باشد. در حقیقت، هدف غایی ترکیه این است که به عنوان برادر بزرگ‌تر در میان کشورهای عضو شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان به رسمیت شناخته شود و عملا این شورا در راستای اجرای منافع منطقه‌ای آنکارا قرار بگیرد.

علی رغم علاقه‌مندی‌هیا ترکیه نباید چالش های موجود را نادیده گرفت. ترکیه کمترین جایگاهی را در اولویت های سیاست خارجی کشورهای آسیای مرکزی به خود اختصاص داده است. با اینکه آنکارا یکی از اولین کشورهایی بود که حاکمیت کشورهای پس از فروپاشی شوروی را به رسمیت شناخت اما کشورهای تازه استقلال یافته نسبت به رهایی از شوروی و ورود به شورای ایدئولوژیکی دیگری واهمه داشتندو به همین دلیل پیشنهاد ایجاد ساختار هماهنگ کننده دولت های ترک، در اولین اجلاس مشترک کشورهای ترک که با ابتکار سلیمان دمیرل در سال 1998 برگزار شد، به طور کامل رد شد.این موضوع کمی بعد در ارتباط با حمایت ترکیه از مخالفان ازبکستان و نگرانی تاشکند از تقویت حضور منافع ترکیه، بسیار پیچیده تر شد. پس از آن، دوره ای از رکود چندین ساله بین این کشورها آغاز شد. این شکست و سرخوردگی رویکردهای سیاسی ترکیه در قبال آسیای مرکزی را تغییر داده است.