جامعه تشنه و مسئله «محتوای خوب»

سطحی شدن نگاه‌ها و تحلیل‌ها در جامعه و تهی شدن پدیده‌ها از محتوای خوب و مفید، از آن دست مشکلاتی است که در هر کشوری خطرناک است و در کشوری مثل ایران با صبغه فرهنگی و سابقه تمدنی معروف آن، به مراتب خطرناک‌تر. به تعبیر ساده و گویا، وقتی در جامعه‌ای مردم و حتی نخبگان و خواص، عادت کنند که با مسائل و پدیده‌ها به صورت هیجانی و بدون فکر و عمق مطالعاتی روبرو شوند، اشتباهات آن مردم نیز زیاد می‌شود و کم کم کار به جایی می‌رسد که افراد نااهل و سوءاستفاده‌گر، به راحتی بر موج هیجانات و خواسته‌های زودگذر مردم سوار می‌شوند و از آن نمد، برای خودشان کلاه می‌سازند.
این خطر وقتی جدی‌تر و مهلک‌تر می‌شود که بخش عمده‌ای از تهی شدن و سطحی شدن مسائل، ناشی از رنگ و لعاب و هیجانات زودگذر پدیده‌هایی مثل «فضای مجازی» باشد که به دلیل ویژگی‌ها و جذابیت‌های خاص خودش، کمتر فرصت فکر کردن و عمیق نگاه کردن به «مخاطب عام» را می‌دهد و در نتیجه، با ارائه هر محتوایی به مخاطبان، بر رفتار فرهنگی و اجتماعی و حتی سیاسی و اقتصادی آن‌ها نیز اثر مستقیم یا غیرمستقیم می‌گذارد.
مثال ساده و روشن در این زمینه، تغییر عادت مردم و سبک زندگی رسانه‌ای آنها، از «خواندن کتاب و مجله» به «گشت و گذار در صفحات مجازی» است. فضای مجازی به عنوان یک پدیده نوین، آثار مفید و سازنده‌ای در پیشرفت جامعه دارد، اما فقط یک ابزار است، نه یک محتوای اصلی؛ ابزاری که باید در خدمت تولید و نشر محتوای مفید و سازنده قرار بگیرد؛ بنابراین وقتی کودکان و نوجوانان یا حتی پدران و مادران آنها، به جای مطالعه منظم کتاب‌های مفید یا مجلات سازنده، به وب‌گردی بی‌هدف و سرگردان عادت کنند، فکر و ذهن آن‌ها به راحتی در اختیار گردانندگان فضای مجازی قرار می‌گیرد و اثر آن، در کف جامعه و در تعاملات اجتماعی آن‌ها هویدا می‌شود.
• غذایی که باید سالم باشد
هفته گذشته بود که بخشی از بیانات منتشر نشده رهبر حکیم انقلاب در دیدار بهمن‌ماه ۹۶ با اعضای شورای عالی فضای مجازی منتشر شد که در آن، ایشان بر لزوم «تقویت دستگاه تولید محتوا» تاکید کرده‌اند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این دیدار هشدار داده‌اند: «ما در زمینه تولید محتوا نمی‌توانیم اطمینان کنیم به تصادفات و آنچه پیش می‌آید... باید بنشینید روی این مسأله - تولید محتوا - طراحی کنید، فکر کنید. ما البته جوان‌های خوش‌فکر متدین داریم، افراد به دردبخوری برای تولید محتوا‌های اجتماعی داریم، حوزه‌های علمیه را داریم که دستشان در این زمینه واقعاً باز است. بعضی از دانشگاهی‌ها را داریم. البته بانک‌های اطلاعاتی را هم داریم. از این‌ها باید استفاده کنید. دستگاه تولید محتوا را تقویت کنید؛ ما به این مسأله احتیاج داریم».
حالا این سوال پیش می‌آید که «محتوای خوب و مفید» چیست و «کدام دستگاه» باید آن را تولید و عرضه کند تا نیاز مخاطبان تأمین شود؟!
• کدام محتوا؟ کدام مخاطب؟
شاید هرکسی از ظن خودش، «محتوای خوب» را تعریف کند، اما به اعتقاد صاحب نظران حوزه فرهنگ و اندیشه، محتوای خوب و مفید آن چیزی است که با فطرت انسان‌ها سازگار است و آن‌ها را به سوی حل عاقلانه و هوشمندانه مسائل راهنمایی می‌کند و اسباب رشد و تعالی جامعه را فراهم می‌کند؛ حالا این محتوای خوب می‌تواند یک کتاب خوب، یک فیلم سینمایی یا سریال با داستان جذاب و خوش‌ساخت یا مثلا پیام‌های گزیده و کوتاه در یک صفحه مجازی باشد که با مهندسی فرهنگی و متناسب با درد‌ها و نیاز‌های مخاطب، به او ارائه می‌شود.
در کشور ما ده‌ها نهاد و دستگاه با ماموریت فرهنگی وجود دارند که از وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و ارشاد گرفته تا صدا و سیما، حوزه‌های علمیه، سازمان تبلیغات اسلامی، کانون‌های فرهنگی هنری مساجد و ... را شامل می‌شوند؛ هرکدام از این دستگاه‌ها هم سالانه برنامه‌های خاص خودشان را طراحی و اجرا می‌کنند، اما آیا کار‌های جداگانه این دستگاه ها، در آنِ واحد حکم «محتوای خوب و مفید» را دارند که به جامعه تشنه ارائه می‌شود؟ آیا مثلا تناقضی میان تولیدات این دستگاه‌ها وجود ندارد؟ یا اینکه، آیا این تولیدات به موقع و هنرمندانه در فضای مجازی توزیع و عرضه می‌شود؟!
شاید بتوان مهمترین خلأ و نیاز فعلی دستگاه‌های فرهنگی و اجتماعی کشور را در زمینه «تولید محتوا»، عدم هماهنگی و هم‌افزایی میان آن‌ها دانست که گاهی باعث می‌شود هرکدام به سمت و سویی حرکت کنند و بودجه‌های اختصاص یافته را هدر بدهند.
بهترین راه برای این هماهنگی و هم‌افزایی هم، مرور دوباره اسناد بالادستی حوزه فرهنگی کشور توسط متولیان دستگاه‌های فرهنگی کشورمان و درک روشن و هماهنگ از پیام و هدف موجود در این اسناد است؛ سند «مهندسی فرهنگی» و ابلاغیه‌های رهبر معظم انقلاب به شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی فضای مجازی، مهمترین اسناد موجود برای مطالعه و درک دوباره نقشه راه و باید‌ها و نباید‌های پیش رو هستند.