صفر تا صد واکسن‌های ایرانی و خارجی کرونا در آوردگاه جهانی

فوت تعداد زیادی از مبتلایان به این ویروس و اعمال محدودیت‌‌ها مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشورها را تحت تأثیر قرار داد و باعث شد بسیاری از کشورها درصدد ساخت واکسنی مؤثر برای مقابله با بیماری کرونا برآیند.

در همین راستا به سراغ آقای دکتر حسین کیوانی؛استاد ویروس‌‌شناسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران رفتیم تا درباره انواع واکسن، روش‌‌های ساخت آن، خطرات و عوارض جانبی واکسن‌‌های کرونای موجود در جهان و سیاستی که کشورها باید برای تأمین واکسن اتخاذ کنند، گفت‌‌وگویی داشته باشیم؛ در ادامه مشروح این گفت‌وگو تقدیم شده است:

تسنیم: آقای دکتر کیوانی! چند نوع روش ساخت واکسن در جهان داریم؟

یک دسته از واکسن‌ها ویروس کشته شده یا غیر فعال هستند، دسته دیگر واکسن‌‌های تخفیف حدت‌یافته (ضعیف شده) هستند، واکسن‌هایی داریم که بر مبنای وکتورهای ویروسی هستند، یعنی ژن تولید کننده پروتئینی از ویروس که نامش آنتی ژن است و باعث ایجاد ایمنی در بدن انسان می‌شود جدا شده و داخل یک حامل ویروسی گذاشته می‌شود که واکسن انگلیسی با این روش تولید می‌‌شود. واکسن‌های VLP یا virus like particle (شبه‌ویروس)، واکسن‌‌های نوترکیب و واکسن‌های برمبنای mRNA نیز انواع دیگر واکسن‌ها هستند.

تسنیم: گفته می‌شود واکسن‌های بر مبنای mRNA جدید هستند، چه شد که دانشمندان تصمیم به استفاده از این روش برای ساخت واکسن کرونا گرفتند؟

‏mRNA یک زنجیره دارای کدهای نوکلئوتیدی است که در داخل سلول به پروتئین ترجمه می‌‌شود (یعنی باعث ساخت پروتئین می‌‌شود). سابقه استفاده از RNA به حدود30 سال پیش باز می‌گردد؛ هدف این بود که با استفاده از انواع RNA مانند siRNA بتوانند بعضی از انواع mRNA هایی که بیماری‌‌زا هستند را از بین ببرند و یا فعالیت بعضی از ژنها را کُند یا متوقف کنند.

حامل‌‌های ویروسی که در واکسن انگلیسی کرونا از آن‌‌ها استفاده می‌‌شود هم در واقع به این شکل است که یک ژن را داخل یک ویروس قرار می‌‌دهند و ویروس را وارد سلول‌‌ها میکنند و این ژن باعث ساخت پروتئین می‌‌شود. یکی دیگر از کاربردهای mRNA و حامل‌‌های ویروسی این است که آنتی‌‌ژن‌‌های ویروسی را در آن‌‌ها قرار دهیم و آن‌‌ها را وارد بدن کنیم تا پروتئینی که برای تحریک سیستم ایمنی بدن و تولید آنتی بادی(پادتن) مورد نیاز است را تولید کند که این پلتفرم (روش) در زمان حاضر برای اولین بار در جهان برای تولید واکسن کرونا برای انسان استفاده می‌شود و واکسن فایزر نیز بر مبنای mRNA ساخته شده است.

تسنیم: پس می‌توان گفت که این فناوری یک روش پیشرفته و نوپدید است؟

بله‌؛ در این روش mRNA با استفاده از یک حامل به نام «لیپوزوم» وارد سلول می‌شود. سال‌ها بحث بر سر این بود که چگونه می‌توان RNA را وارد سلول کرد زیرا به محض ورود آن به بدن، توسط آنزیم‌هایی به نام «آر‌ان‌ای‌از» از بین می‌رود. هر RNA نیمه عمر خاصی دارد یعنی پس از مدت مشخصی تجزیه می‌شود، این مسئله، یعنی میزان تولید و نیمه عمر RNA ها، بر اساس نیاز بدن و سلول‌ها تنظیم شده است و تولید بیش از حد آن باعث بروز اختلالاتی می‌شود، اگر یک RNA باعث تولید بیش از حد پروتئین شود یا زیاد در بدن باقی بماند، ممکن است باعث بروز بیماری‌‌هایی مانند سرطان و بیماری‌‌های خود ایمن شود. علت اینکه این اتفاق در حالت طبیعی نمی‌افتد این است که هر mRNA طول عمر مشخصی دارد و بدن به طور طبیعی آن را تجزیه می‌کند.

تسنیم: چه نگرانی‌‌ راجع به واکسن‌‌های برمبنای ام‌‌آران‌‌ای مانند فایزر وجود دارد؟

واکسن‌هایی مانند فایزر که بر مبنای mRNA ساخته می‌شوند از تکنولوژی پیشرفته‌ای استفاده می‌کنند و استفاده از این تکنولوژی برای وارد کردن mRNA به درون سلول‌ها، امری پیشرفته است اما بحثی که بر سر این واکسن‌ها وجود دارد این است که نمی‌دانیم این mRNA ها در بدن در اثر تزریق واکسن به چه میزان پروتئین تولید می‌‌کنند، همان‌‌طور که گفته شد اگر میزان ماندگاری پروتئین در بدن زیاد شود باعث بروز اختلال در سیستم ایمنی می‌شود. اگر تزریق این واکسن باعث شود پروتئین‌های بیشتری در بدن تولید شوند، ممکن است ترکیبی که توسط واکسن‌های برپایه mRNA تولید شده است، سیستم ایمنی بدن را مختل یا اصطلاحاً dysregulate کند و علت مخالفت فعلی برخی متخصصین با واکسن کرونایی که به این روش ساخته می‌شود این است که هنوز اطلاعات کافی درباره عوارض طولانی مدت این نوع واکسن‌ در دست نیست زیرا این یک روش بسیار جدید است و هنوز امتحان خود را پس نداده است و بنابراین ممنوعیت واردات آن ها امری منطقی و علمی بوده است. 

تسنیم: چرا با وجود این‌که اطمینان قطعی از این واکسن‌ها وجود ندارد به تولید انبوه رسیده‌اند؟

بیماری کرونا حدود یکسال است که به وجود آمده و برای همین همه در تلاشند تا واکسنی ساخته شود که جلوی این پاندمی را بگیرد تا وضعیت اجتماعی و اقتصادی به حالت طبیعی خود بازگردد. باید توجه داشت که برای تولید انبوه یک واکسن ابتدا باید چندین فاز را طی کنیم، در مرحله اول باید در محیط آزمایشگاهی مطالعه و اثبات شود که این واکسن روی سلول‌ها جهش ایجاد نمی‌کند پس از فاز آزمایشگاهی، واکسن وارد فاز تست حیوانی می‌شود، در این مرحله واکسن را به حیواناتی تزریق می‌کنند که سیستم ایمنی آن‌ها شبیه به انسان است، برای مثال آن را به حیواناتی مانند موش خرگوش، میمون و ... تزریق می‌کنند، سپس فازهای تست انسانی شروع می‌شود که سه مرحله دارد، برای واکسن‌هایی که الان در دنیا برای کرونا موجود است، فاز یک و دو یا فازهای دو و سة انسانی یکی شده‌اند تا امر تولید واکسن تسریع شود.

تسنیم: یعنی تمام واکسن‌‌های کرونا در جهان، در مرحله مطالعه بالینی قرار دارند؟ با این وجود چرا برخی کشورها آن را به مردم تزریق می‌‌کنند؟

بله. واکسن‌هایی که در جهان به مردم تزریق می‌شود را نمی‌‌توان واکسن کاملاً تایید شده دانست زیرا این واکسن‌ها در فاز سوم مطالعه یا درواقع کارازمایی بالینی قرار دارند. برای مثال امارات واکسن کرونای ساخت چین که نوعی واکسن ویروس کشته‌‌شده است را به بخشی از مردم تزریق می‌‌کند، در این کشور افراد زیادی از نژادها و قومیت‌‌های مختلف حضور دارند و درنتیجه بهترین مکان برای انجام تست انسانی واکسن کروناست زیرا می‌‌توان تأثیر واکسن را بر قومیت‌‌ها، نژادها و افراد مختلف آزمایش کرد.

باید توجه داشت پس از آن‌که فازهای تست انسانی طی شد، عوارض طولانی‌مدت واکسن در جمعیت‌ها و گروه‌های مختلف بررسی می‌شود.

تسنیم: چه گروه‌هایی؟

برای مثال تأثیر واکسن را روی زنان باردار و شیرده، کودکان و ... بررسی می‌کنند، مثلاً بررسی می‌شود که آیا تزریق این واکسن در دوران بارداری تراتوژن(ناهنجاری‌‌زا) است یا خیر، یعنی باعث بروز ناهنجاری‌هایی در جنین می‌شود یا نه و این مسائل باید یکی یکی مورد مطالعه قرار بگیرد و ممکن است پس از چند سال متوجه عوارض آن شوند، اگر به تاریخچه مصرف داروهای مختلف در جهان دقت کنید می‌‌بینید که داروهای زیادی در گذشته مصرف می‌شدند که با گذشت زمان دانشمندان متوجه شدند این داروها عوارض بلندمدتی برجای میگذارند و مصرف آن‌ها متوقف‌ شد.

تسنیم: چه‌قدر طول می‌کشد که متوجه این عوارض بلندمدت شویم؟

بررسی عوارض بلندمدت معمولاً سال‌ها به طول می‌انجامد، زیرا مثلاً بیماری‌های خودایمنی یک سیر بسیار کُند دارند تا بروز پیدا کنند.

تسنیم: باید چند سال منتظر بمانیم تا بتوانیم به طور قطعی بگوییم واکسن‌‌های از نوع mRNA هیچ عارضه جانبی بلندمدتی ندارند؟

باید ده‌ها سال منتطر ماند تا اثراتش در جامعه مورد آزمایش، نمایان شود، زیرا همان‌طور که گفته شد بسیاری از این عوارض بلندمدت، سال‌ها بعد نمایان می‌شوند.

تسنیم: پس راهکار چیست؟ یعنی برای پایان پاندمی باید بی‌خیال واکسن کرونا شویم؟

خیر‌! واکسیناسیون علیه کرونا راه پایان پاندمی کروناست اما باید توجه کرد که باید از واکسنی استفاده شود که کمترین عارضه را دارد و از آن مطمئن‌تر هستیم.

تسنیم: منظورتان از واکسن‌ مطمئن چیست؟

ما باید برای ساخت یک واکسن موثر و مطمئن علیه کرونا، از طبیعت تقلید کنیم‌، اگر به تاریخ نگاه کنید می‌بینید که هیچ عامل بیماری‌زایی، نسل بشر را از بین نبرده است، برای مثال طاعون، مالاریا، آنفلوانزا و وبا و ... نتوانسته‌‌اند باعث از بین رفتن کل مردم جهان شوند و در واقع در طبیعت، انواعی از ویروس‌هایی که کمتر بیماری‌زا هستند به وجود می‌آید (ویروس‌های ضعیف‌تر)، حالا ما باید به جای آن‌که منتظر شویم که ویروس در جوامع گسترش یابد و به تدریج به سمت ضعیف شدن برود، در آزمایشگاه این کار را کنیم یعنی ویروس را در محیط آزمایشگاهی پاساژ و کشت می‌دهیم، نوع ضعیف شده را انتخاب می‌کنیم و از آن واکسن می‌سازیم و به مردم تزریق می‌کنیم. یعنی ویروس طبیعی را ضعیف می‌کنیم و یا با استفاده از ماده‌ای به نام فرمالین، ویروس را می‌کُشیم، وقتی این ویروس ضعیف یا کشته شده را به واکسن تبدیل و به مردم تزریق می‌کنیم آنتی بادی‌هایی (پادتن‌هایی) در بدن ساخته می‌شود که میزان آن‌ها متعادل است در حالی که در واکسن بر مبنای m RNA ممکن است پروتئین‌‌ها بیش از حد در بدن تولید شوند.

تسنیم: لطفاً کمی بیشتر توضیح بدهید.

به‌‌عنوان مثال در واکسن‌های با روش mRNA هنوز نمی‌دانیم میزان پروتئینی که بدن در واکنش به این نوع واکسن می‌سازد، چه قدر است و اگر میزان زیادی از پروتئین درنتیجة تزریق این واکسن در بدن ساخته شود عوارض خطرناکی می‌‌تواند حادث ‌شود.

بیماری کرونا در درصدی از افراد، باعث ایجاد اختلال در سیستم ایمنی می‌شود، یعنی باعث می‌شود مواد سیستم ایمنی یا "سیتوکاین‌‌"ها به میزان زیاد در بدن آزاد شوند. یعنی سیستم ایمنی دیس ریگولیت (مختل) می‌شود، در این بیماری در بعضی از افراد طوفان سیتوکینی ایجاد می‌شود یعنی مواد از داخل سلول‌های سیستم ایمنی به میزان زیاد آزاد می‌شوند و درنتیجه بافت ریه را تخریب می‌کنند.

حالا فرض کنید یک واکسن mRNA که نمی‌دانیم چه‌قدر پروتئین در بدن تولید می‌کند به افراد تزریق شود، در صورتی که پس از تزریق این نوع واکسن، پروتئین بیشتر از حد نیاز در بدن ساخته شود سیستم ایمنی دچار اختلال می‌شود و بنابراین باید در ابتدا متوجه شویم که واکسن‌های بر پایه mRNA چه قدر باعث تولید پروتئین می‌شوند اما هنوز این مسئله را کسی نمی‌داند.

تسنیم: آیا جهش‌ها روی فرآیند ساخت واکسن تاثیر جدی دارند؟

در ابتدا باید توجه داشت که جهش ژنتیکی در همه موجوداتی که ماده ژنتیکی آن‌ها تکثیر می‌شود، رخ می‌دهند اما برخی از این جهش‌ها معنی دار و مهم‌اند و دسته‌‌ای دیگر اهمیت چندانی ندارند. در این مورد چند حالت قابل تصور است، اول آن‌که ممکن است جهش‌های ویروس خیلی زیاد نباشد و بتوان بر اساس چند نوع ویروسی که در جامعه به وجود آمده، واکسن ساخت؛ تصور دوم این است که ممکن است جهش‌هایی ایجاد شود که باعث شود پادتنی که در بدن افراد واکسینه شده تولید شده، فقط بر بخشی از ویروس‌ها تاثیرگذار باشد که در این صورت، بیماری با فرم خفیف‌تر ایجاد می‌شود؛ تصور سوم نیز این است که جهش‌های ویروس کرونا آنقدر زیاد باشد که آنتی بادی‌های تولیدشده در بدن، دیگر نتواند ویروس را خنثی کند که در این صورت، باید ویروسی که کشته بودیم و از آن برای ساخت واکسن استفاده کرده بودیم را عوض کنیم و براساس ویروس جهش‌یافته‌ی جدید، واکسن کرونا بسازیم.

تسنیم: چرا کارشناسان حوزه سلامت جهان می‌گویند بهتر است هر کشوری خودش واکسن کرونا بسازد؟

یکی از علل این مسئله این است که ویروس‌ها در جوامع و کشورهای مختلف دچار جهش های متفاوت می‌شوند مثلاً در ایران واکسن بر اساس ویروس کرونایی که در ایران در حال گردش است ساخته می‌شود، حالا اگر این ویروس در ایران دچار جهش شود، ما می‌توانیم این جهش را شناسایی کنیم و برای نوع جهش‌یافته واکسن بسازیم اما اگر مثلاً از واکسن‌های mRNA استفاده کنیم و سپس ویروس کرونا دچار جهش شود، باید سفارش بدهیم که برای نوع جدید جهش‌یافته در کشور ما، واکسن mRNA جدید بسازند که این موضوع تقریباً غیر ممکن است .

تسنیم: سخن آخر...

در نهایت با توجه به نکات گفته شده، اولاً باید توجه داشت که واکسن‌‌های کرونای تولید شده در جهان در مرحله تست انسانی قرار دارند؛ ثانیاً با توجه به مطالب ذکرشده در خصوص عوارض احتمالی واکسن‌‌های m RNA، تأثیر جهش‌‌ها بر فرآیند ساخت واکسن و قرار داشتن واکسن‌‌های جهان در مرحله کارآزمایی بالینی و تست انسانی باید قبل از آن‌‌که واکسیناسیون برای بخش مهمی از مردم کشور انجام شود، از سلامت واکسن، میزان ایمنی‌‌ز‌‌ایی آن و نداشتن عوارض جانبی بلندمدت آن اطمینان حاصل شود. کم عارضه‌‌ترین پلتفرم واکسن کرونا، واکسنی است که بر اساس ویروس کشته شده ساخته می‌‌شود زیرا ساخت و مصرف واکسن با این روش سابقه طولانی دارد و در سیاست‌‌های تأمین (واردات و تولید واکسن) باید به این نکته توجه شود تا سلامت مردم جامعه به خطر نیفتد.