رقابت پیام رسان های داخلی با خارجی و چالش های پیش رو

پایگاه رهنما:

دربارة علل فيلترينگ برخي از كانال‌هاي اطلاع‌رساني همانند تلگرام و جايگزيني پيام‌رسان‌هاي داخلي، رويكردهاي مختلفي ارائه شده است. محور اصلي تمامي توضيحات مقامات رسمي كشور همانند قوة قضاييه و دادستان كل بر اين امر تأكيد دارد كه پيام‌رسان‌هاي خارجي همانند تلگرام، حوزة اطلاعات و زندگي خصوصي شهروندان را رعايت نكرده و از اطلاعات آنان براي اهداف اقتصادي و امنيتي استفاده به‌عمل مي‌آورند. در اين ارتباط، به انتشار برخي از توضيحات ارائه‌شده از سوي مقام‌هاي رسمي كشورهايي همانند انگليس و روسيه مبادرت شده است.
دراين شرايط برخي از نهادهاي فرهنگي و سياسي تلاش نمودند تا زمينة تأسيس و گسترش پيام‌رسان‌هاي داخلي را فراهم آورند. در اين ارتباط، شاهد تداوم بهره‌گيري شهروندان از پيام‌رسان‌هاي غيرمجاز بوده و براي تحقق اهداف خود عموماً از فيلترشكن‌هاي اوريجينال استفاده به‌عمل مي‌آورند. هم‌اكنون بازار مراكز خدمات اينترنتي رونق قابل توجهي پيدا كرده و بسياري از شهروندان تلاش دارند تا طبق روال گذشته از شبكه‌هاي پيام‌رسان بين‌المللي استفاده به‌عمل آورند.
1. رويكردهاي استقبال و عدم استقبال از پيام رسان‌هاي داخلي
دربارة علل استفادة شهروندان از پيام‌رسان‌هاي خارجي سه رويكرد ارائه شده است.رويكرد اول به اين موضوع اشاره دارد كه علت اصلي استفادة محدود شهروندان از پيام‌رسان‌هاي داخلي ناشي از فقدان زيرساخت‌هاي فني براي ارتباطات مي‌باشد. رويكرد دوم در مسئلة اعتماد تأكيد داشته و عدم اعتماد مردم به پيام‌رسان‌هاي داخلي را در زمرة علت اصلي ناديده گرفتن سياست عمومي دولت مي‌دانند. رويكرد سوم به اين مسئله اشاره دارد كه هنوز بين مسئولين و مقام‌هاي اجرايي كشور براي فيلترينگ و نحوه فعالیت پيام‌رسان‌هاي خارجي و فعال‌سازي پيام‌رسان‌هاي داخلي هماهنگی لازم وجود ندارد.
فقدان هماهنگی بين مسئولين و مقام‌هاي اجرايي كشور را مي‌توان در زمرة عواملی دانست مسئلة عدم تقويت زيرساخت‌ها و بازتوليد اعتماد عمومي جامعه را تحت تأثير قرار مي‌دهد. در اين ارتباط، رويكردهاي متفاوتي از سوي مقام‌هاي اجرايي و افرادي ارائه شده كه مي‌تواند تأثير خود را بر فضاي تصميم‌گيري به‌جا گذارد. در اين ارتباط، «پروانة سلحشور» عضو كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي به اين موضوع اشاره دارد كه:
«وزارت ارتباطات به تكاليف فني و فرهنگي خود عمل كرده اما دستگاه‌هاي ديگر كه مسئوليتي در اين زمينه دارند، اهمال و سستي مي‌كند. مسئوليت فيلترينگ با وزارت ارتباطات نبوده و شوراي عالي فضاي مجازي چنين تصميمي را اتخاذ مي‌كند. ما اميدواريم تصميماتي با رويكرد اعتمادسازي اتخاذ شود. چون اگر غير از اين باشد هيچ كمكي به جامعه نخواهد كرد جز بي‌اعتمادي بيشتر».
بيان چنين رويكردي نمي‌تواند واقعيت‌هاي مربوط به فرهنگ مصرفي در حوزة ارتباطي و پيام‌رساني را توجيه و تبيين كند. متأسفانه مقام‌هاي اجرايي و نمايندگان مجلس نسبت به زمينه‌هاي اجرايي چنين فرآيندي هيچ‌گونه توضيحي براي جامعه نمي‌دهند. جامعه در وضعيت بي‌اطلاعي قرار داشته و به همين دليل است كه هنوز ارتباط خود را با پيام‌رسان‌هاي خارجي حفظ كرده است. هرگونه تصميم جامعه مبتني بر دو عامل بنيادين رفتاري است. که در ادامه بحث به آن می پردازیم.
2. نقش عقلانيت ابزاري و ارتباطي در انتخاب پيام‌رسان
در برخي از موارد به اين موضوع اشاره مي‌شود كه پيام‌رسان‌هاي داخلي ظرفيت پاسخ‌گويي به حجم بالاي كاربران را ندارند. چنين رويكردي عموماً از سوي مسئولين پيام‌رسان‌هاي بومي و داخلي تكذيب مي‌شود. ادبيات متفاوت و متناقض دربارة موضوع كنش ارتباطي جامعة ايران به اين دليل است كه هنوز سازوكارهاي مربوط به اقناع‌سازي اجتماعي حاصل نشده است. به‌موازات چنين فرآيندي، جامعه نيز توجه اي به توصيه‌هاي انتظامي و رويكرد مسئولين تكنيكي پيام‌رسان‌ها نشان نمي‌دهند. آنان ترجيح مي‌دهند تا از فيلترشكن‌هاي در دسترس استفاده نموده و ميزان ارتباط و تماس خود را با فضاي مجازي و شبكه‌هاي اجتماعي گسترش دهند.
چگونگي حمايت وزارت ارتباطات از پيام‌رسان‌هاي داخلي عمدتاً ماهيت فني و اقتصادي داشته است. موضوع پيام وارتباطات مبتني بر قابليت‌هاي تكنيكي مربوط به كنش ارتباطي است. جامعه و فرهنگ ايراني عموماً ترجيح مي‌دهند تا از سازوكارهايي استفاده كنند تا شناخت بيشتري در ارتباط با محيط پيراموني به‌دست آورد. كنجكاوي فرهنگي جامعة ايران يكي از عواملي است كه خود را با ضوابط و قواعد اعلام‌شده از سوي نهادهاي رسمي هماهنگ نمي‌كند. اين امر در شرايطي تداوم پيدا مي‌كند كه هنوز مقام‌هاي رسمي خود به اتقان لازم براي حمايت از پيام‌رسان‌هاي داخلي نايل نشده‌اند. تفاوت در انگاره‌هاي ذهني نخبگان را مي‌توان به‌عنوان بخش ديگري از علل گرايش و توجه به پيام‌رسان‌هاي خارجي دانست.
اما در ارتباط با تصمیم جامعه به عوامل بنیادین رفتاری، عامل اول را مي‌توان براساس «عقلانيت ابزاري» تبيين نمود. عقلانيت ابزاري به مثابه سنجش ميزان هزينه و سود هرگونه تصميم‌گيري خواهد بود. عامل دوم مربوط به «عقلانيت ارتباطي» است. عقلانيت ارتباطي با نشانه‌هايي همانند فرهنگ و كنش سياسي پيوند مي‌يابد. به‌طور كلي هرگاه دو عامل مربوط به عقلانيت ابزاري و ارتباطي در تصميم‌گيري مورد توجه قرار گيرد، طبيعي است كه نتايج و مطلوبيت‌هاي بيشتري براي جامعه ايجاد خواهد شد. مسائلي همانند صرفة اقتصادي و حفظ حريم خصوصي در زمرة موضوعاتي محسوب مي‌شوند كه دغدغة كاربران را شكل مي‌دهد.
در اين شرايط مهم‌ترين موضوعي كه بايد مورد توجه دولت و دستگاه‌هاي اطلاع رساني قرار گيرند، آگاهي دادن به جامعه براساس ادبيات و فرآيندي است كه زمينة «اقناع عمومي» را فراهم آورد. هرگاه جامعه با نشانه‌هايي از كاهش سرماية‌ اجتماعي روبه‌رو شود، در آن شرايط در فرآيند گريزازمركز قرار مي‌گيرد. بسياري از الگوهاي رفتاري جامعه در بهره‌گيري از فيلترشكن و عدم استقبال از پيام‌رسان‌هاي داخلي تابعي از قابليت ابزاري و فرآيندي است كه زمينة بهينه‌سازي فعاليت‌هاي اقتصادي را امكان‌پذير مي‌سازد.
3. چالش‌هاي فراروي پيام‌رسان‌هاي داخلي
پيام رسان‌هاي داخلي عموماً با اين چالش روبه رو هستند كه جامعه در آغاز توجه محدودي به آنان دارد. شايد علت اصلي چنين انگاره‌اي را بايد در عادت‌وارة انتخاب پيام رسان پيشين دانست. يكي ديگر از دلايل محدود بودن اعتماد جامعه به پيام‌رسان‌هاي داخلي را بايد ويژگي‌هاي عصر ارتباطات و اطلاعات دانست. در چنين فضا و فرآيندي شبكه‌هايي از قابليت و اثربخشي بيشتري برخوردار است كه بتواند الگوي ارتباطي منظم و سازمان‌يافته‌اي را با گروه‌هاي اجتماعي برقرار نمايند. در فضاي موجود، بسياري از افرادي كه هنوز ارتباط خود را با تلگرام حفظ كرده‌اند، حساسيت چنداني نسبت به حريم خصوصي ندارند. آنان يا از سازوكارهاي هنجاري بهره گرفته و يا اينكه حساسيت چنداني نسبت به انتقال فضاي ارتباطي و اطلاعاتي خود ندارند.
در نهايت مي‌توان به چگونگي طراحي پيام‌رسان‌هاي داخلي اشاره داشت. مصاحبه‌هاي انجام‌شده با شهروندان بيانگر اين نكته است كه كيفيت و نوع طراحي اپليكيشن‌هاي ايراني جاذبة چنداني نداشته و زمينة دل‌زدگي مردم را به‌وجود مي‌آورد. در چنين شرايطي مهم‌ترين مسئله‌اي كه زمينة مطلوبيت شبكه‌هاي اجتماعي و مجموعه‌هاي پيام‌رسان داخلي را فراهم مي‌سازد، معطوف به كيفيت اطلاع‌رساني و نوع اپليكيشن‌هاي طراحي‌شده است. رقابت با پيام‌رسان‌هاي بين‌المللي در شرايط موجود كار دشواري است.
هم‌اكنون پيام‌رسان‌هاي داخلي متنوعي همانند «سروش»، «بله»، «آي گپ» و «گپ» فعاليت خود را گسترش داده‌اند. واقعيت آن است كه در حال حاضر پیام رسان های داخلی نتوانسته اند بابت عدم امکانات کافی زیر ساختی جذابیت زیادی را برای شهروندان ایجاد کنند که به مرور زمان این نقیصه جبران خواهد شد کما اینکه پیام رسانی مانند تلگرام نیز با مدت زمان طولانی به جایگاه فعلی خود دست یافت و توانست کاربران زیادی را جذب خود کند. بررسي تكنيكي پيام‌رسان‌هاي داخلي نشان مي‌دهد كه بسياري از آنان «منابع كدينگ» از روي تلگرام كپي‌برداري كرده‌اند. به همين دليل است كه به‌دليل فيلترينگ تلگرام و يكي بودن كدها، شاهد هنگ كردن پيام رسان‌هاي ايراني مي‌باشيم. به همين دليل است كه نمي‌توان از جامعه انتظار داشت كه بدون تقويت زيرساخت‌هاي فني و ابتكار عمل زمينه براي پيوند آنان با شبكه‌هاي پيام‌رسان داخلي فراهم گردد.
نتيجه
ارتقاء نقش پيام‌رسان‌هاي داخلي در آيندة فضاي ارتباطي جامعه نيازمند آن است كه اولاً زمينة فرهنگ‌سازي براي استفاده از پيام‌رسان‌هاي داخلي به‌وجود آيد. نگرش يكسان نخبگان و مقام‌هاي اجرايي به‌موازات قابليت‌هاي فني و پيام‌رسان‌ها در زمرة عوامل موثر در فرهنگ‌سازي محسوب مي‌شود. نكتة دوم آن است كه با تقويت زيرساخت‌هاي فني زمينه براي بهينه‌سازي فضاي ارتباطي به‌وجود آيد. جامعه در شرايط موجود عموماً از سازوكارهاي مربوط به هزينه و فايده بهره مي‌گيرد. در شرايطي كه نشانه‌هايي از فضاي ديجيتال وجود دارد، طبيعي به‌نظر مي‌رسد كه جامعه وقت محدودي براي ارتباط مؤثر با پيام‌رسان‌ها مصروف مي‌دارد. مهم‌ترين مسئله و دغدغة فضاي فرهنگي و ارتباطي جامعة ايران در ارتباط با پيام‌رسان‌ها آن است كه زمينه براي تأمين انتظارات نهفتة شهروندان به‌وجود آيد.

سید فرشید کاظمی پیرسرا