سرنوشت یارانه‌های پنهان در بودجه‌ی ۹۹

در اقتصاد ایران، بیش از ۹۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه‌ی پنهان انرژی پرداخت می‌شود؛ یارانه‌ی پنهان پولی است که می‌تواند در اثر اصلاح قیمت حامل‌های انرژی عاید دولت شود، ولی دولت با صرف‌نظر از آن، قیمت این حامل‌های انرژی را پایین‌تر از قیمت واقعی خود نگه می‌دارد. محاسبات مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که این شیوه‌ی یارانه‌دهی بیشتر به نفع طبقات ثروتمند است. از سویی، در شرایطی که اقتصاد ایران با کسری بودجه‌ی تقریباً ۲۰۰ هزار میلیارد تومانی مواجه است، اصلاح نظام یارانه‌های پنهان می‌تواند ضمن توزیع عادلانه‌تر درآمد ملی، کسری بودجه‌ی موجود را نیز جبران کند؛ اما آیا در بودجه‌ی سال ۱۳۹۹ برای اصلاح این یارانه‌ی عظیم پنهان، فکری شده است؟!
نقاط اصابت یارانه‌ی پنهان
بر اساس گزارش موسسه‌ی بین‌المللی مطالعات انرژی در ایران، دهک اول درآمدی (فقیرترین دهک) تنها ۵% از حجم یارانه‌ی انرژی را مصرف می‌کنند. در مقابل، دهک دهم (ثروتمندترین قشر)، تقریباً ۱۵% از یارانه‌ی پنهان را مصرف می‌کنند؛ یعنی ثروتمندترین افراد جامعه در مجموع از فقیرترین افراد جامعه، سه برابر بیشتر از یارانه‌ی انرژی بهره‌مندند. در مجموع ۳۸.۶۳% کل یارانه به ۵ دهک پایین‌تر درآمدی تعلق می‌گیرد و ۵ دهک برخوردار و ثروتمند که قاعدتاً نیازی به کمک دولت –تحت عنوان یارانه ندارند- اتفاقاً ۶۱.۳۷% یارانه را از آنِ خود می‌کنند؛ بنابراین، تخصیص یارانه به‌صورت یارانه‌ی پنهان بسیار ناکارآمد و ناعادلانه است.
میزان وابستگی دهک‌ها به این یارانه
علیرغم اینکه به لحاظ حجمی، فقرا کمتر از ثروتمندان از یارانه‌های پنهان بهره‌مند می‌شوند، اما اگر میزانِ یارانه‌ی دریافتی فقرا بر درآمدشان تقسیم شود (میزان وابستگیِ فقرا به همان میزان یارانه‌ی اندکی که دریافت می‌کنند سنجیده شود)، خواهیم دید که دهک‌های درآمدی پایین‌تر بیش از ثروتمندان به این یارانه نیازمندند. محاسبات مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد سهم یارانه‌ی پنهان نسبت به درآمد دهک اول درآمدی (فقیرترین‌ها)، ۱۵% است و این سهم در ثروتمندترین دهک تنها ۵% است؛ بنابراین انتظار می‌رود با حذف کامل یارانه‌های پنهان، بااینکه به لحاظ ارزش ریالی از درآمد ثروتمندان ۳ برابر بیشتر از درآمد فقرا کسر خواهد شد، ولی به فقرا ۳ برابر بیش از ثروتمندان فشار اقتصادی تحمیل خواهد شد. به تعبیر ساده‌تر، اگر با قطع یارانه‌ی پنهان انرژی و واقعی شدن قیمت حامل‌های انرژی ثروتمندان باید ماهیانه یک‌میلیون و پانصد هزار تومان بیشتر برای خرید انرژی پرداخت کنند و فقرا تنها باید ۵۰۰ هزار تومان بیشتر پرداخت کنند، بااین‌حال همین ۵۰۰ هزار تومان به خانوار فقیر نسبت به خانوار ثروتمند سه برابر بیشتر فشار اقتصادی وارد خواهد کرد.
بر اساس گزارش موسسه‌ی بین‌المللی مطالعات انرژی در ایران، دهک اول درآمدی (فقیرترین دهک) تنها ۵% از حجم یارانه‌ی انرژی را مصرف می‌کنند. در مقابل، دهک دهم (ثروتمندترین قشر)، تقریباً ۱۵% از یارانه‌ی پنهان را مصرف می‌کنند؛ یعنی ثروتمندترین افراد جامعه در مجموع از فقیرترین افراد جامعه، سه برابر بیشتر از یارانه‌ی انرژی بهره‌مندند.
راهِ اصلاحِ یارانه‌ی انرژی
بنابراین به نظر می‌رسد اولین مانعِ پیش روی اصلاح یارانه‌های پنهان، این است که به فقرا و دهک‌های درآمدی پایین بیشتر فشار می‌آید و احتمالاً این فشار اقتصادی منجر به نارضایتی و اعتراض‌های اجتماعی خواهد شد؛ عدالت هم ایجاب می‌کند که به خانوار‌های کمتر برخوردار، کمک بیشتری شود. برای تحقق این مهم، می‌توان با اصلاح یارانه‌ی پنهان، یارانه‌ی نقدی ۵ دهک پایین درآمدی را افزایش داد. همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، ۵ دهک پایین درآمدی اکنون ۳۸.۶% از یارانه‌ی پنهان را دریافت می‌کنند: یعنی چیزی حدود ۳۴۷ هزار میلیارد تومان. دولت می‌تواند یارانه‌ی این دهک‌ها را پیش از افزایش قیمت‌ها به‌طور مستقیم افزایش دهد.
اگر در سیاست تغییر مدل یارانه‌های انرژی ۵۰۰ هزار میلیارد تومان از کل یارانه‌ها را به این دهک‌ها اختصاص دهد، عملاً رفاه و بهره‌مندی دهک‌های پایین بیشتر نیز خواهد شد. همچنین با حذف یارانه‌ی پنهان ثروتمندان، ۴۰۰ هزار میلیارد تومان نیز برای جبران کسری بودجه عاید دولت خواهد شد؛ بنابراین تورم ناشی از چاپ پول، برای جبران کسری بودجه از بین خواهد رفت. البته این مدل، بسیار ساده‌سازی شده است و برای اجرای آن نیازمند اعمال ظرافت‌های بیشتری هست؛ مثلاً باید توجه شود که نمی‌توان به دهک ششم هیچ‌یارانه‌ای نداد، ولی به دهک پنجم، یارانه‌ی قابل‌توجهی داد. همچنین باید توجه کرد که شوک ناشی از اعمالِ یک‌باره‌ی این سیاست، ممکن است تورم‌های بالا ایجاد کند؛ بنابراین بهتر است که این سیاست در چند مرحله اجرا شود.
یارانه‌ها در بودجه‌ی ۹۹.
اما آنچه مهم است، این است که اصلاح نظام یارانه‌ها پنهان شدنی است. علی سرزعیم –معاون اقتصادی سابق وزیر رفاه- با اعلام اینکه در وزارت رفاه منبع‌داده‌ی خوبی برای شناسایی دهک‌های درآمدی وجود دارد ذکر می‌کند که اگرچه شاید به خاطر تغییر خانوار‌ها در دهک‌های پایین‌تر شناسایی آن‌ها دشوار باشد، اما شناسایی ثروتمندان کار بسیار آسانی است؛ بنابراین اصلاح نظام یارانه‌های پنهان، ضروری است؛ اما بررسی لایحه‌ی بودجه‌ی ۹۹ نشان می‌دهد که دولت از محل درآمد حاصل از سایر فرآورده‌های نفتی (گازوئیل، نفت سفید و LPG) برای خود ۲۴ هزار میلیارد تومان در نظر گرفته؛ درحالی‌که در سال گذشته، این رقم ۱۲ هزار میلیارد تومان بود؛ بنابراین این ابهام وجود دارد که آیا قرار است مرحله‌ای از اصلاح یارانه‌های پنهان در بودجه‌ی سال ۹۹ صورت بگیرد؟! اگر قرار است این اقدام انجام شود، چرا شفاف نیست و درآمد حاصل از آن چرا مستقیم به دهک‌های پایین درآمدی بازنمی‌گردد؟! به نظر می‌رسد لازم است ضمن اینکه در این حوزه شفاف‌سازی صورت گیرد، باید برنامه‌ی جامعی برای اصلاح یارانه‌های پنهان وجود داشته باشد؛ برنامه‌ای که در آن مشخص باشد طی چه فرایندی کل یارانه‌ی پنهان، اصلاح خواهد شد و همچنین برنامه‌ی مشخص دولت برای حذف فشار از روی دوش طبقات پایین درآمدی چیست؟! هر برنامه‌ای که شفاف نباشد و این دو ویژگی را نیز نداشته باشد، اجرایش به اقتصاد ایران آسیب خواهد زد.