مکانیسم ماشه روی شقیقه برجام

تغییر رفتار ایران در برابر عدم تعهدات سه کشور اروپایی طرف برجام و برداشتن چهار گام اقدام متقابل در کاهش تعهدات برجامی هرچند قوی و اساسی نبوده است، اما همین سطح از اقدام متقابل و تغییر راهبرد نیز موجب تغییر محاسبات طرف‌های اروپایی شده است. ادراک شکل‌گرفته تروئیکای اروپایی از رفتار ایران در پسابرجام این بود که افزایش فشار بر ایران جواب می‌دهد و بدون هزینه خواهد بود؛ اما از ۱۸ اردیبهشت ۹۸ و برداشتن گام‌های اقدام متقابل، محاسبات اروپا دچار اختلال شد.
سه کشور اروپایی که تاکنون کاملاً همسو با راهبرد فشار حداکثری آمریکا عمل کرده‌اند و هیچ‌کدام از تعهدات ۱۱ گانه خود را ذیل ضمیمه دوم برجام انجام نداده‌اند، به‌طور خاص بعد از گام چهارم کاهش تعهدات ایران از پاشنه آشیل برجام یادکرده و ایران را به اجرایی کردن مکانیسم ماشه تهدید کردند.
ابتدا هایکو ماس وزیر امور خارجه آلمان بلافاصله بعد از اعلام گام چهارم اقدام متقابل ایران گفت: «ایران باید به توافق برجام پایبند باشد. در غیر این صورت، ما تمام سازوکار‌هایی را که در توافق وجود دارد در دسترس خواهیم داشت» بعدازآن نیز سه کشور اروپایی در بیانیه‌ای صراحتاً ایران را تهدید به اعمال مکانیسم ماشه کردند: «آماده‌ایم که همه مکانیسم‌ها در برجام ازجمله مکانیسم حل مسائل مربوط به اجرای تعهدات ایران در برجام (ماشه) را مدنظر قرار دهیم» در ادامه نیز چهارشنبه لودریان وزیر امور خارجه فرانسه نیز از فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران گفت: «ایران هر دو ماه یک‌بار یک شکاف جدید ایجاد می‌کند و اوضاع به‌جایی رسیده است که من به‌صراحت می‌توانم بگویم که ما به فعال‌سازی مکانیسم ماشه تحریم‌های اقتصادی فکر می‌کنیم.» منظور از مکانیسم ماشه همان «سازوکار حل اختلافات» در بند‌های ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آن‌ها مسائل مربوط به حل‌وفصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند. این دو بند از آنجا که رجوع به آن‌ها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند. کشور‌های اروپایی این ابزار را به‌عنوان اهرم فشاری جهت تغییر محاسبات مردم و مسئولین به‌کاربرده‌اند تا آن‌ها را به این نقطه برسانند که در صورت اجرایی شدن مکانیسم ماشه تبعات جدی و مهمی بر اقتصاد ایران خواهد داشت و ایران باید پیش از رسیدن به این نقطه برای راضی کردن اروپایی‌ها گام‌های کاهش تعهدات خود را متوقف کند و امتیازاتی به طرف‌های مقابل بدهد. اما در شرایطی که آمریکا تمامی تحریم‌ها را بازگردانده و تحریم‌های ثانویه نه‌تن‌ها به قوت خود باقیست و تشدید هم شده و در همین راستا اروپایی‌ها نیز کاملاً از تحریم‌های آمریکا تبعیت می‌کنند، فعال شدن مکانیسم ماشه یا همان snap back آن‌چنان تأثیرات مضاعف اقتصادی بیش از امروز نخواهد داشت. اکنون‌که ایران تحت بی‌سابقه‌ترین تحریم‌ها قرارگرفته و از نقطه اوج تحریم‌ها نیز عبور کرده و آمریکا به سمت اعمال تحریم‌های نمادین رفته و اروپا نیز همسو با این راهبرد آمریکا عمل نموده است، دیگر بازگشت تحریم‌های شورای امنیت مشکل خاصی برای اقتصاد کشور ایجاد نخواهد کرد. آنچه ابزار فشار تحریمی واقعی برای ایران است، تحریم‌های ثانویه آمریکاست که تا حداکثر ممکن اعمال‌شده است.
از طرفی اکنون‌که آمریکا از برجام خارج‌شده و تحریم‌های تعلیق شده را به‌اضافه تحریم‌های جدید اعمال کرده است و ایران در برجام تحت شدیدترین نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و محدودیت‌های برجامی بدون آنکه بهره‌ای داشته باشد قرار داد و اروپا نیز کاملاً در چارچوب راهبرد فشار حداکثری علیه ایران عمل می‌کند و نقش زندانبان ایران برای ماندن ایران در برجام را ایفا می‌کند، تداوم همین مسیر حداقل تا اکتبر سال آینده بهترین شرایط برای غربی‌هاست؛ چراکه هم ایران در برجام بدون امتیاز مانده و هم تحریم‌ها علیه ایران اعمال‌شده است. واقعیت امر این است که باید چند بحث را باهم در نظر گرفت؛ یک نکته اینجاست که طرف مقابل ما و حالا به‌نوعی آمریکا و حتی در این مرحله اروپا به‌نوعی می‌خواهد تمام ابزار‌های خود را برای فشار به ایران به کار گرفته و آن‌هم نه‌تن‌ها ابزار‌های اقتصادی، بلکه ابزار‌های منطقه‌ای را هم می‌بیند. نمونه‌اش اغتشاشات و آشوب‌هایی که در منطقه است و بخشی از آن‌هم در اتفاقات و اغتشاشات اخیر در ایران سوار بر ماجرا شد؛ لذا دستگاه سیاست خارجی که این سال‌ها بار‌ها به خطا‌های راهبردی خود اعتراف کرده، این بار نباید از چماق مکانیسم ماشه بترسد و اقدامات متقابل خود را متوقف کند. چراکه کشوری که تحت شدیدترین تحریم‌های ثانویه آمریکاست، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت تاثیر چندانی بر آن نخواهد داشت. از آن‌طرف همان‌طور که با تغییر راهبرد در اقدام متقابل و برداشتن چهارم گام کاهش تعهدات هسته‌ای از ۱۸ اردیبهشت ۹۸ تا به امروز شاهد تغییر محاسبات کشور‌های اروپایی و تحولات مثبت و روبه‌جلو بوده‌ایم، در ادامه نیز گام‌های کاهش تعهدات باید محکم‌تر و اساسی‌تر برداشته شود و مجدداً وارد بازی انجام یک‌طرفه تعهدات و افزایش فشار بدون هزینه نشد. برخی کارشناسان بر این باورند، ما هر چه زودتر از برجام خارج شویم، هم شکاف اروپا و آمریکا را بیشتر می‌بینیم و هم آنکه بسیاری از این تهدیدات و تحریم‌ها تمام می‌شود. در حال حاضر مشکل فروش نفت ایران که حل‌نشده و قرار هم نیست که حل شود؛ چراکه تهدیدات و تحریم‌های آمریکا که سر جایش است، بلکه با این تنش‌های از جنس خروج از برجام هم می‌توانیم از افزایش قیمت نفت استفاده کنیم که ممکن است سبب ایجاد برخی معافیت‌ها برای خرید نفت ایران شود و هم می‌توانیم از درآمد‌های ارزی ناشی از افزایش فروش نفت و امثال آن استفاده کنیم. حتی اکنون‌که به هر ترتیبی بنزین سهمیه‌بندی شده و اتفاقات اخیر روی‌داده؛ ما می‌توانیم از این تنش‌ها برای صادرات بیشتر و فروش نفت استفاده کنیم، منتها اینکه ما فکر کنیم با پاسخ‌های دیپلماتیک و در برجام ماندن، اتفاقی روی خواهد داد، باید بگویم خیر؛ چون آن‌ها دائماً از این ابزار برای تهدید و فشار استفاده می‌کنند.