«تحقیق و توسعه بدون محدودیت»

در پایان هفته گذشته، مهلت ۶۰ روزه سوم جمهوری اسلامی ایران به اروپا برای عمل به تعهدات خود در توافق هسته‌ای پایان یافت. اگرچه طی دو هفته منتهی به پایان مهلت مذکور مذاکرات سخت و فشرده‌ای میان ایران و فرانسه در جریان بود و پاریس به‌اصطلاح خود می‌خواست برجام را نجات دهد، اما این مذاکرات به نتیجه عملی نرسید.
درحالی‌که اروپایی‌ها طبق گفته آقای ظریف ۱۱ تعهد را پس از خروج آمریکا از برجام پذیرفته بودند، پیشنهاد کنونی آن‌ها یک خط اعتبار ۱۵ میلیارد دلاری در قالب اینستکس است. اعتباری که وعده‌ای نسیه است و تحقق آن نیز هزار و یک اماواگر به همراه دارد. به‌عنوان نمونه به گفته یک دیپلمات فرانسوی، ایجاد مکانیسم تجاری اروپایی (اینستکس) برای انتقال کالا‌های بشردوستانه و مواد غذایی به ایران عملی نخواهد بود، مگر این‌که شرکتی متناظر در ایران شکل‌گرفته و تهران استاندارد‌های پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم را رعایت کند.
به‌هرحال این پیشنهاد‌ها مورد تأیید ایران قرار نگرفت و منابع مختلف اعلام کردند آمریکا نیز با پیشنهادات فرانسه موافق نیست. مجموعه این شرایط باعث شد تا دولت سومین گام کاهش تعهدات برجامی را نیز بردارد. آقای روحانی پس از نشست مشترک روسای سه قوه در شامگاه چهارشنبه هفته گذشته، محتوای این گام را این‌چنین اعلام کرد: «سازمان انرژی اتمی موظف است در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است را از روز جمعه آغاز کند و تمام تعهداتی که در این زمینه در برجام وجود داشته است را کنار بگذارد. ما شاهد گسترش در تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژ‌ها و سانتریفیوژ‌های جدید و هر آنچه برای غنی‌سازی نیاز داریم خواهیم بود. همچنین شاهد سرعت عمل در این زمینه خواهیم بود.»
محدودیت‌های تحقیق و توسعه چه بود؟
بحث محدودیت و ممنوعیت تحقیق و توسعه در فعالیت‌های هسته‌ای به‌طور مفصل و در بخش‌های مختلف برجام مورداشاره قرارگرفته است. نگاهی به متن برجام نشان می‌دهد این محدودیت‌ها بیش از ۲۰ مورد هستند که عبارت‌اند از؛
۱- محدودیت تحقیق و توسعه صرفاً بر روی سانتریفیوژ‌های IR-۴, IR-۵, IR-۶, IR-۸ به مدت ۱۰ سال، علیرغم پیشرفت‌های سریع علمی و استفاده کشور‌های پیشرفته از نسل‌های نوین سانتریفیوژ‌ها باقدرت جداسازی ۸۰ الی ۳۰۰ سو. (بند‌های ۳ متن برجام و ۳۲ ضمیمه - ۱)
۲- محدود شدن تحقیق و توسعه صرفاً به تأسیسات هسته‌ای نطنز به مدت ۱۵ سال. (بند ۷۲ ضمیمه - ۱)
۳- ممنوعیت هر نوع فعالیت تحقیق و توسعه بر روی مواد شکاف‌پذیر در فردو به مدت ۱۵ سال! (بند ۴۵ ضمیمه - ۱)
۴- ممنوعیت ورود حاصل تحقیق و توسعه غنی‌سازی به چرخه تولید به مدت ۱۰ سال! (بند‌های ۳۵ الی ۳۸ و ۶۳ ضمیمه - ۱)
۵- انجام آزمایشات بر روی تک ماشین‌های IR-۴ و زنجیره ده‌تایی آن به مدت ۱۰ سال! (بند ۳۵ ضمیمه- ۱)
۶- انجام آزمایش‌ها بر روی تک ماشین IR-۵ به مدت ۱۰ سال! (بند ۳۶ ضمیمه - ۱)
۷- محدودیت تحقیق و توسعه صرفاً بر روی ماشین‌های IR-۶ در قالب زنجیره‌های تا ۳۰ تایی از ۱/۵ سال مانده به سال دهم! (بند‌های ۳ و ۳۷ ضمیمه - ۱)
۸- محدودیت تحقیق و توسعه صرفاً بر روی ماشین‌های IR-۸ در قالب زنجیره‌های تا ۳۰ تایی از ۱/۵ سال مانده به سال دهم! (بند‌های ۳ برجام و ۳۸ ضمیمه - ۱)
۹- محدودیت در تولید سانتریفیوژ‌های پیشرفته IR-۸ و IR-۶ به تعداد سالیانه تنها ۲۰۰ دستگاه از هر نوع در پایان سال هشتم (بدون روتور) و از سال دهم به بعد تولید ماشین‌های سانتریفیوژ کامل به همین تعداد در سال. (بند ۶۳ ضمیمه - ۱)
۱۰- محدودیت (مادام‌العمر) باز فرآوری سوخت مصرف‌شده و تحقیق و توسعه باز فرآوری به مدت ۱۵ سال و بدون قصد ادامه آن. (بند ۱۸ ضمیمه - ۱)
۱۱- ممنوعیت استفاده از سایر روش‌های پیشرفته جداسازی ایزوتوپی اورانیوم (به‌جز گازی) از قبیل: لیزری، الکترومغناطیسی و ... در فعالیت‌های تولید و تحقیق و توسعه، تحت راست آزمایی آژانس به مدت ۱۰ سال، علیرغم پیشرفت‌های سریع در حوزه علم و فناوری! (بند ۸۱ ضمیمه – ۱)
۱۲- ممنوعیت تحقیق و توسعه بر روی سانتریفیوژ‌های پیشرفته باقدرت جداسازی بیش از IR-۸ که حداکثر ۲۴ سو قدرت جداکنندگی دارد. (بند ۳۲ ضمیمه – ۱)
۱۳- محدودیت در نصب سانتریفیوژ‌ها و زیرساخت‌های مربوط به غنی‌سازی و تحقیق و توسعه به مدت ۱۵ سال. (بند ۳۱ ضمیمه – ۱)
۱۴- ممنوعیت درجایگزینی سانتریفیوژ‌های فعال IR-۱ با سانتریفیوژ‌های پیشرفته به مدت ۱۰ سال! (بند ۲۷ ضمیمه – ۱)
۱۵- ممنوعیت تعویض سانتریفیوژ‌های صدمه‌دیده و یا خراب‌شده با سانتریفیوژ‌های مشابه جز با تائید آژانس به مدت ۱۰ سال! (بند ۳۰ ضمیمه ۱)
۱۶- محدودیت زمانی در تکمیل تحقیقات بر روی ماشین‌های سانتریفیوژ IR-۲M, IR-۴ با استفاده از زنجیره ۱۶۴ تایی حداکثر تا تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۱۵ و یا تاریخ روز شروع برجام ۱۳۹۴/۱۰/۲۷ و برچیدن آن‌ها (بند‌های ۳۳ و ۳۴ ضمیمه - ۱)
۱۷- اخذ مصوبه از کمیسیون مشترک جهت تحقیق و توسعه روی سانتریفیوژ‌های نسل جدید از طریق مدل‌سازی کامپیوتری و شبیه‌سازی در مرحله نمونه‌سازی برای تست مکانیکی به مدت ۱۰ سال. (بند ۴۳ ضمیمه - ۱)
۱۸- محدودیت در تست غنی‌سازی و مکانیکی سانتریفیوژ‌ها تنها در نطنز و مرکز تحقیقات تهران به مدت ۱۵ سال. (بند ۴۰ ضمیمه - ۱)
۱۹- امکان جایگزینی سانتریفیوژ‌های خراب شده مربوط به جداسازی ایزوتوپ‌های پایدار با چهار زنجیره ساکن و بدون چرخش در فردو که موجب کاهش ۴ زنجیره سانتریفیوژ‌های مستقر در فردو می‌گردد! (بند ۴۹ ضمیمه - ۱)
۲۰- محدودیت تست مکانیکی بر روی دو تا ماشین از هر نوع فقط بر روی سانتریفیوژ‌های IR-۴, IR-۵, IR-۶, IR-۶S, IR-۷, IR-۸, IR-۲M (بند ۳۲ ضمیمه - ۱)
۲۱- ایجاد محدودیت زمانی در فراهم نمودن زیرساخت‌های ضروری برای نصب سانتریفیوژ‌های کلیدی IR-۸ از سال دهم به بعد! (بند ۵۳ ضمیمه - ۱)
۲۲- محدودیت در تحقیق و توسعه بر روی سوخت پایه فلز برای راکتور تحقیقاتی تهران و لزوم تصویب آن در کمیسیون مشترک به مدت ۱۵ - ۱۰ سال. (بند ۲۶ ضمیمه - ۱)
به گفته دولت مهلت ۶۰ روزه چهارم به اروپایی‌ها نیز آغاز شده است. درباره اهمیت و اثرگذاری گام سوم کاهش تعهدات هسته‌ای دو دیدگاه وجود دارد. برخی آن را گامی راهبردی و برخی دیگر آن را نوعی عقب‌نشینی می‌دانند. زمانی که تهران ۱۸ اردیبهشت‌ماه سال جاری در گام اول کاهش تعهدات برجامی، توقف فروش آب‌سنگین و اورانیوم غنی‌شده و نیز عدم تعهد به تولید و نگه‌داری اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصد تا سقف ۳۰۰ کیلوگرم و آب‌سنگین تا سقف ۱۳۰ تن را در دستور کار قرار می‌دهد و ۶۰ روز پس‌ازآن در گام دوم به سراغ توقف رعایت محدودیت‌های مربوط به سطح غنی‌سازی اورانیوم بیش از ۳.۶۷ درصد و مدرن‌سازی رآکتور آب‌سنگین اراک به‌منظور بازگشت به حالت رآکتور پیشین این مرکز می‌رود، این ظن و تحلیل در ناظران شکل گرفت که ایران در گام سوم یک جهش جدی را در کاهش تعهدات برجامی برخواهد داشت که ظاهراً چنین نبود.
برخی تحلیلگران معتقدند انجام تحقیق و توسعه در حوزه هسته‌ای بدون هیچ‌گونه محدودیت، گامی نبود که هم افکار عموم داخلی و هم جامعه بین‌الملل، به‌خصوص غرب انتظار آن را داشته باشد. چرا که گسترش در زمینه تحقیق و توسعه انواع سانتریفیوژ‌ها و سانتریفیوژ‌های جدید و هر آنچه برای غنی‌سازی موردنیاز فعالیت‌های هسته‌ای کشور هرچقدر هم که جدی باشد در واقع نمی‌تواند در حوزه عملیاتی صنعت هسته‌ای نگرانی پررنگی را برای غربی‌ها ایجاد کند؛ اما برخی نظر دیگری دارند و معتقدند اجرای کامل و واقعی این گام، تأثیرات راهبردی دارد. رئیس‌جمهور جزو این دسته از افراد است که هفته پیش‌گفته بود گام سوم کاهش تعهدات باطنی مهم دارد.