دروغ‌های مجازی

شاید اغلب اوقات، اطلاعات منتشر شده در فضای مجازی را از جنبه خبری و سرگرمی و با نگاهی سطحی مورد مطالعه قرار دهیم، اما برخلاف این نگاه سطحی‌انگارانه حقیقت نشان می‌دهد بسیاری از اخبار و محتوایی که در فضای مجازی به دست ما می‌رسد پس از پردازش محتوا و با هدفی دقیق و از پیش تعیین‌شده از سوی منبع منتشر می‌شود. پروپاگاندا گونه‌ای از ارتباط است که در آن، اطلاعات هماهنگ و جهت‌دار برای بسیج افکار عمومی از طریق تبلیغات سیاسی پخش و فرستاده می‌شود و امروزه به دلیل استقبال بالای مردم از فضای مجازی پروپاگاندا در فضای مجازی به اشکال متنوع توسعه یافته است. تکنیک‌های عملیات روانی در فضای مجازی نه‌تن‌ها در حوزه رسانه و خبر، بلکه در سایر حوزه‌ها همچون طنز و سرگرمی نیز به‌وفور مشاهده می‌شود.

 

تکنیک‌هایی که با ارائه هدفمند و گزینشی اطلاعات در ذهن مخاطب نفوذ می‌کند و با برانگیختن واکنش‌های احساسی او را به‌سوی هدف دلخواه خود هدایت می‌کند. تکنیک‌های عملیات روانی و پروپاگاندا بسیار گسترده است و بر اساس موقعیت‌های مختلف زمانی، اهداف و شرایط اجتماعی مخاطبان انتخاب می‌شود. در بسیاری مواقع ملاحظه می‌شود که در شبکه‌های اجتماعی به یک مدیر یا مسئول صرفاً با استناد به اینکه حادثه‌ای در زمان یا در زیرمجموعه‌ی او رخ داده حمله می‌شود و این در حالی است که مدیر مذکور یا اساساً ارتباطی به آن رخداد نداشته یا باوجود تلاش‌ها، به دلیل موانع پیش رو توفیق نیافته است. این تاکتیک «مقصر نمایی» نام دارد و نکته‌ای که در آن وجود دارد این است که اولاً تمرکز خبری بر «عامل» یک حادثه یا وضعیت است و ثانیاً نامطلوب بودن یک وضعیت مفروض بوده و به‌کاربرنده این ترفند تنها درصدد تعیین مقصر است.

 

گاهی در خبر‌های مجازی با دروغی اساسی مواجه می‌شویم. دروغ اساسی تکنیکی است که در آن گوینده با طرح یک دروغ راهبردی از ذکر پی‌درپی دیگر دروغ‌ها بی‌نیاز می‌شود. تکنیک دیگری که با استفاده از دروغ، جهت‌دهی به افکار عمومی را دنبال می‌کند؛ سیلاب دروغ نام دارد که در آن تعداد زیادی از پیام‌ها با سرعت و به‌صورت تکراری و به‌طور مداوم در چندین کانال و شبکه‌های اجتماعی بدون در نظر گرفتن حقیقت ماجرا پخش می‌شوند. در بررسی دروغ‌های مجازی باید بدانیم که دروغ با فریب تفاوت دارد. در تفاوت دروغ و فریب باید گفت که اگرچه هر دروغی تلاشی برای فریب است، اما هر طرح فریبی الزاماً در حیطه دروغ نمی‌گنجد. چنانکه اگر کسی به‌جای ذکر ارائه عدد دقیق کشته‌شدگان یک حادثه، عامداً و در غیر مواردی که دسترسی به آمار دقیق وجود ندارد، حاصل جمع افراد کشته و زخمی را یکجا ارائه دهد، هرچند رقم مذکور مصداق فریب خواهد بود، اما مسلماً غلط و دروغ نیست. دروغ بزرگ یا دروغ گوبلزی اصطلاح و تکنیکی است در پروپاگاندا که اولین بار توسط آدولف هیتلر استفاده شد. این روش مستلزم آن است که دروغ چنان عظیم باشد که هیچ‌کس باور نکند که کسی آن‌قدر گستاخ باشد که چنین بی‌شرمانه حقیقت را تحریف کند. در فریب با استراتژی دروغ بزرگ، کوشش می‌شود تا مخاطب موردنظر به سمت یک فضای روانی متفاوت با واقعیت سوق داده شود.

 

یکی از معروف‌ترین مثال‌های این تکنیک، دروغ بزرگ آمریکا در مورد وجود سلاح-های کشتارجمعی در عراق به‌عنوان بهانه برای حمله به این کشور بود. در شبکه‌های اجتماعی نیز ازآن‌جهت که بسیاری از ارسال‌کنندگان پیام هویت نامشخص دارند، دروغ‌های بزرگ و کوچک فراوانی به چشم می‌خورد که به تاکتیک‌های مختلف پروپاگاندا و جنگ روانی تعلق دارد. برای مقابله با این دروغ‌ها و جلوگیری از انتشار آن‌ها راهکار‌های متفاوتی وجود دارد. شناخت هویت منبع، توجه به سابقه یک منبع، شناخت ترفند‌ها و تکنیک‌های عملیات روانی، سندیت شناسی، مطابقت سند با مستند، عدم اکتفا به تیتر اخبار، رجوع به منابع مقابل، مطابقت پاسخ با موضوع، توجه به ملزومات خبر، تفکیک خبر به اقرار و ادعا ازجمله راهکار‌هایی هستند که به مخاطب کمک می‌کند تا کمتر در دام تکنیک‌های رسانه‌ای بیفتد و با تجزیه‌وتحلیل پیام‌ها، دروغ را از واقعیت تشخیص دهد.