آیا مشکلات اقتصادی به خاطر خروج امریکا از برجام‌اند!؟

 

سالروز خروج امریکا از برجام بود. برنامه‌ی جامع اقدام مشترک (برجام) توافقی بین کشور‌های ۱+۵ با ایران بر سر موضوعات هسته‌ای و اقتصادی بود؛ توافقی که ترامپ، تقریباً یک سال پیش از آن خارج شد. اقتصاد ایران پیش از این اقدام با نوساناتی خصوصاً ابتدا در بازار ارز و سپس در سایر بازار‌ها رو به رو بود که به تورم قابل‌توجهی نیز انجامید و پس از خروج امریکا از برجام نیز شدتی مضاعف گرفت. اما سوال اینجاست که خروج امریکا از برجام، چه قدر در بروز مشکلات اقتصادی ایران موثر بود و چه جایگاهی در این میان داشت؟! اقتصاددانان تقریباً در این مورد با هم اتفاق نظر دارند که مشکل اصلی اقتصاد ایران، خروج امریکا از برجام نبود، بلکه سیاستگذاری‌های ناصحیح و غیرعلمی و عدم توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی علل اصلی آسیب‌های اقتصادی یک سال اخیر بودند.

برجام و ماندن تحریم‌ها
پیش‌فرض این تصور که خروج از برجام منجر به آسیب جدی به اقتصاد ایران شد، این است که گمان می‌شود در برجام، تمام تحریم‌ها لغو شدند، اما با خروج امریکا از برجام، تحریم‌ها بازگشتند. این تصور، بسیار غلط است. این در حالی است که حجت الله عبدالملکی، استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق معتقد است: «۶۵ درصد فشار تحریم‌ها، تحریم‌های آمریکا است که فرا سرزمینی است که کشور‌های دیگر را الزام به اعمال تحریم‌ها علیه ما می‌کند.  در حال حاضر ۱۰ نوع قانون تحریم کنگره و ۱۶ تحریم ناشی از دستورات اجرایی رئیس جمهور آمریکا را داریم که از ۱۶ مورد در چارچوب برجام سه تا تحریم لغو می‌شود، ولی ۱۰ نوع قانون کنگره که اصلی‌ترین نوع تحریم‌های ما است هرگز در چارچوب برجام لغو نمی‌شود.»
واقعیت این است که با برجام، نه همه تحریم‎‌ها بلکه بخشی کوچکی از تحریم‌ها –آن هم فقط تحریم‌های هسته‌ای- تعلیق (و نه لغو دائم) شدند. نکته‌ی جالب این‌جاست که بنا به ماهیت چند لایه‌ای تحریم‌ها، در دوران پسابرجام و پیش از خروج آمریکا از برجام ما نمی‌توانستیم از منافع حاصل از تعلیق برخی از تحریم‌ها به طور کامل بهره ببریم. به طور مثال تحریم فروش نفت برداشته شد، اما تحریم‌های مربوط به حوزه‌ی بانکی هرگز برداشته نشد. به همین خاطر، ولی ا... سیف (رئیس کل پیشین بانک مرکزی) در همان ایام پسابرجام، از دستاورد تقریباً صفرِ برجام، صحبت می‌کرد. بدیهی است که اگر تحریم فروش نفت برداشته شود، اما تحریم بانکی بماند، اقتصاد ایران به سختی می‌تواند تنها از مقدار اندکی از درآمد‌های حاصل از فروش نفت خود بهره‌مند شود و بیشترِ درآمد نفتی ما بلوکه می‌شود.

تحریم‌های خارجی تنها ۲۰ درصد مشکل
پیش‌فرض دیگری که باعث می‌شود گمان کنیم خروج آمریکا از برجام، تاثیر قابل‌توجهی در اقتصاد ما داشت و علت اصلی مشکلات همین اقدام آمریکا بود، این است که خیال کنیم بیشترِ مشکلات اقتصادی ایران، ناشی از تحریم‌های خارجی است. در حالی که چنین نیست و اقتصاددانان اثر تحریم‌های خارجی بر اقتصاد ایران را بین ۲۰ تا ۴۰ درصد می‌دانند. در واقع عامل اصلی مشکلات، تحریم‌های داخلی است! وقتی یک مسئولی، تصمیمی غیر کارشناسی می‌گیرد، این بدان معناست که مسئول مربوطه در واقع خود و کشور را نسبت به استفاده از نخبگان و متخصصان داخلی تحریم کرده است. این خود‌تحریمی بسیار بدتر از تحریم‌های امریکاست.
یکی از مصادیق این خودتحریمی، اتخاذ سیاست ارز ۴۲۰۰ تومانی بود که توزیع آن با رانت‌های جدی مواجه شد و آمار‌ها نشان می‌دهد دولت در یکسال اخیر ۲۸ میلیارد دلار ارز ۴۲۰۰ تومانی به واردات داد، اما قیمت کالا‌های اساسی چند برابر شد! بنابراین علاوه بر اتخاذ سیاست اشتباه که منجر به تحریم مردم در استفاده از نظرات کارشناسی نخبگان می‌شود، در این میان مسئول فاسد با هم‌دستی دلال فاسد نیز مردم را در استفاده از ارز‌های ۴۲۰۰ تومانی که متعلق به مردم است، تحریم می‌کنند و به یک معنا دست به تحریم مردم در استفاده از کالا‌های اساسی نیز می‌زنند؛ بنابراین این سیاست‌های غلط و مشکلات موجود در داخل، خود بین ۶۰ تا ۸۰ درصد مشکل است و در این زمینه‌ها تحریم دخیل نیست.

تحریم سرماخوردگی برای بیمار سرطانی!
بنابراین مشاهده می‌شود که اولاً ۸۰ درصد مشکلات به تحریم‌های داخلی و سیاست‌های اشتباه بازمی‌گردند و به تحریم‌های خارجی اصلاً ربطی ندارند. پس تقریباً ۲۰ درصد مشکلات به تحریم‌ها مربوط اند. از این ۲۰ درصد، ۱۰ درصد که رسماً در متن برجام حتی تعلیق نیز نشدند. از میان ۱۰ درصد باقی‌مانده نیز همه پس به طور هم‌زمان و یک‌جا، پس از اجرای برجام تعلیق نشدند؛ بلکه برای رفع این ۱۰ درصد از مشکل نیز یک زمان‌بندی چند ساله لحاظ شده بود؛ بنابراین اصلاً برجام نمی‌توانست مشکلات اقتصادی ما را حل کرده باشد. پس خروج امریکا از برجام نیز چندان اهمیت ندارد و مسئولین نمی‌توانند تمام کاستی‌ها را به گردن این اقدام انداخته و کم‌کاری‌های خود را توجیه نمایند. یکی از لیبرال‌ترین اقتصاددانان که از قضا مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور نیز بود، اخیراً در یادداشتی تحریم‌ها را به سرماخوردگی برای انسانی تشبیه کرد که سرطان دارد؛ بنابراین حتی جریانات غرب‌گرا و لیبرال اقتصاد ایران نیز می‌دانند که تحریم‌ها در میان مشکلات اقتصاد ایران چندان جایگاهی ندارند و نباید مشکلات را به گردن آن‌ها انداخت و به دروغ، راه حل مشکلات اقتصاد کشور را انعقاد توافق جدیدی مانند برجام دانست.