نگاه به غرب؛ مانعی مهم پیش روی گام دوم انقلاب

در این ستون، پیش‌تر پنج مورد از عیوب ساختاری اقتصاد ایران از منظر رهبر معظم انقلاب را بررسی کردیم. عیوبی که معظم‌له در بخش اقتصادی بیانیه‌ی «گام دوم» آن‌ها را ذکر کردند. در این یادداشت قصد داریم به ششمین عیب ساختاری مدنظر ایشان که «نگاه به خارج و نه به توان و ظرفیت داخلی» است، بپردازیم. برخی ممکن است گمان کنند این بیانیه، حرف جدیدی داشت، اما واقعیت این است که رهبر معظم انقلاب، با تیزبینی، سال‌هاست که عناصر این بیانیه را گوشزد کرده و برای رفع موانع و تحقق اهداف تلاش کرده‌اند و در این بیانیه در حقیقت همان عناصر با نظمی نوین و مطابق چهل‌سالگی انقلاب ارائه شدند. به‌طور مثال همین عدم توجه به خارج، حتی در سال ۱۳۶۸ بار‌ها در قالب کلیدواژه‌ی توجه به «ظرفیت درون‌زا» توسط مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) مطرح‌شده و در این سال‌ها نیز همواره مورد تأکید ایشان بوده است.

توجه به ظرفیت داخل؛ اولینِ توصیه‌ها
رهبر معظم انقلاب در ۱۸ تیر سال ۱۳۶۸ در بیاناتی که در مراسم بیعت اقشار مختلف مردم با ایشان به‌عنوان رهبر انقلاب داشتند، بر توجه به ظرفیت‌های داخلی تأکید کردند. ایشان در همان سخنرانی‌های ابتدایی پس از رهبری، با توجه به چهار ظرفیتِ خاک با برکت، استعداد‌های انسانی ممتاز، قانونی اساسی خوب و وجود مسئولان خوب در میان مسئولان کشور معتقد بودند می‌توان کشور را با کمترین وابستگی به کشور‌های دیگر اداره کرد. این توصیه در سال‌های رهبری ایشان همواره مورد تأکید بوده است. البته ایشان توجه به ظرفیت‌های داخلی و عدم نگاه به غرب را به معنای انزوا و قطع ارتباط نمی‌دانند، بلکه معتقدند وابستگی مشکل دارد.

به‌طور مثال در خصوص استفاده از تمدن غرب، ایشان معتقدند غرب وجوه مثبتی دارد که باید اخذ شود. همچنین از تأکیدات ایشان، این است که ما حاضریم در محضر غربی‌ها شاگردی کنیم، اما همیشه شاگرد ماندن و دنباله‌رو بودن را بد و ناپسند می‌دانند. فارغ از مباحث علمی و استفاده از تکنولوژی غرب، ایشان در حوزه‌ی اقتصاد و تجارت نیز قائل به قطع ارتباط نیستند، بلکه معتقدند تا جایی که می‌توان از تولیدات داخلی استفاده کرد، باید تولید داخل را تقویت کرد، اما اگر در برخی حوزه‌ها واردات ضرورت داشت، باید سعی کنیم بیشتر با همسایگان و کشور‌هایی که سابقه‌ی تخاصم با ملت ایران ندارند، استفاده کنیم. چرا که این کشور‌ها قابل‌اعتماد نیستند و در روز نیاز، برای تحمیل اراده‌ی خود بر اراده‌ی ملت ایران، ممکن است ما را تحریم کنند.

کشور‌های غربی، عامل به این توصیه
پژوهش‌ها نشان می‌دهد در آمریکا و چین که به لحاظ اقتصادی بزرگ‌ترین کشور‌های دنیا محسوب می‌شوند، بیش از سایر کشور‌ها خودکفایی و توجه به ظرفیت‌های داخلی وجود دارد. سالواتوره در کتاب تجارت بین‌الملل خود در این مورد می‌گوید: شاید بتوان کشور‌های کوچک اروپایی را با تحریم از پا درآورد، ولی در مورد آمریکا نمی‌توان چنین کرد. چون این کشور بیشتر نیاز خود را، خود تأمین می‌کند. محاسبات نشان می‌دهد که پیوند‌های پسین و پیشین تولید در آمریکا و چین، بالای ۸۰% است. این بدان معناست که این کشورها، درصد بالایی از مواد اولیه و واسطه‌ی مورد نیاز در خطوط تولید خویش را، خود تأمین می‌کنند و همچنین درصد بالایی از محصولات نهایی تولید شده در این کشورها، در همان کشور‌ها به مصرف می‌رسد؛ به‌عبارت‌دیگر این کشور‌ها اجازه نمی‌دهند بازارشان را سایر کشور‌ها به‌راحتی تصاحب کنند؛ بنابراین حتی اگر بخواهیم بر اساس تجربه‌ی کشور‌های موفق اقتصادی هم عمل کنیم، باید عرصه را برای بروز و ظهور هر چه بیشتر استعداد‌ها و ظرفیت‌های داخلی فراهم کنیم.

توجه به توان داخلی؛ ضرورتی دوچندان در شرایط تحریم
اگرچه توجه به ظرفیت‌های داخلی و عدم نگاه به غرب از دیرباز بخشی از منظومه‌ی فکری رهبر معظم انقلاب بود، اما وقتی به پراکندگی تعداد استفاده از این کلیدواژه و کلیدواژه‌های مشابه نگاه می‌کنیم، می‌بینیم در سال ۱۳۸۴ به‌طور کاملاً ملموسی تأکید بر توجه به توان و ظرفیت داخلی از سوی ایشان بیشتر مطرح شد. به نظر می‌رسد علت این است که در آن برهه‌ی زمانی با روی کار آمدن دولتی که آرمان‌های امام و انقلاب را سرِ دست گرفته بود، احساس می‌شد که یک‌بار دیگر می‌توان با اتکا به نیرو‌های خودی، عبارت «ما می‌توانیم» را سرود. علاوه بر این برهه‌ی زمانی خاص، در حوالی سال‌های ۱۳۹۰ نیز مجدداً نقطه‌ی عطفی در تذکرات مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) بود؛ یعنی دقیقاً زمانی که ما بیشتر تحریم شدیم، ایشان بیش‌ازپیش، بر تکیه بر توان داخلی تأکید کردند. شاید به این دلیل که در چنین شرایطی که کشور توسط یک عامل خارجی محدود شده است، ضرورت توجه به توان داخل از سوی مسئولین و مردم بیشتر حس می‌شود و پذیرش این حقیقت، راحت‌تر میسر است.

نگاه به درون؛ مقدمه‌ی حرکت در گام دوم
اکنون و با نگاهی از بالا به ۴۰ سالی که از عمر انقلاب اسلامی گذشت، به‌راحتی می‌توان دریافت که، چون مواجهه‌ی ایران اسلامی در عصر کنونی با غرب، مواجهه‌ای تمدنی است، هر جا تصور کردیم که می‌توان با نگاه به غرب نیاز‌های کشور را برطرف کرد، ضربه خوردیم. چرا که غرب اساساً تمدن اسلامی و الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت را نمی‌پسندد و حاضر است برای عدم تحقق پیشرفت ما هرگونه هزینه‌ای را متحمل شود؛ بنابراین در ۴۰ سال دوم نیز، اگر می‌خواهیم به پیشرفت دست پیدا کنیم، لازم است که روی پای خود بایستیم. به نظر می‌رسد از این منظر، نگاه به ظرفیت‌های درونی مقدمه‌ای ضروری برای طی طریق در گام دوم باشد.