داستان سفری دیرهنگام؛ اما مفید و مهم

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه‌ی کشورمان ۲۳ م. دی‌ماه سفری چهار روزه به عراق داشت؛ سفری مهم که در آن مدیران ارشد ده‌ها شرکت کارآفرین دولتی و خصوصی ایران وی را همراهی می‌کنند. ارتباط ایران و عراق برای هر دو کشور بسیار حائز اهمیت است؛ چون از یک سو این دو کشور مشترکات عمیق دینی و فرهنگی دارند و از سوی دیگر منافع مشترک‌شان در منطقه، با یکدیگر گره خورده است. برای ایران که صادرات نفتی بالایی دارد، کاهش وابستگی به نفت ارتباط مستقیمی با افزایش صادرات غیرنفتی دارد و عراق، در بین مقاصد صادرات غیرنفتی ایران (بر اساس آمار ۹ ماهه‌ی نخست سال ۱۳۹۷) رتبه‌ی اول را دارد. چین، امارات متحده‌ی عربی، افغانستان و ترکیه به ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. از این رو، حضور پر رنگ وزیر امورخارجه‌ی کشورمان در عراق، آن هم با همراهی تجار و تولید‌کنندگان ایرانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
اهمیت عراق در خنثی‌کردن اثر تحریم‌ها
برای تحقق رشد اقتصادی –پیش از این- استراتژی دولت رسیدن به توافق با کشور‌های ۱+۵ بود تا از این طریق، با افزایش سطح سرمایه‌گذاری و تبادلات تجاری رونق اقتصادی حاکم شود. با خروج امریکا از برجام در ۱۸ اردیبهشت سال جاری، عملاً اگر کسی به توافق با امریکایی‌ها خوش‌بین بود نیز به این نتیجه رسید که این کشور قابل اعتماد نیست. در ادامه طرح حفظ توافق هسته‌ای (موسوم به برجام) با اروپا مطرح شد. اروپایی‌ها نیز ابتدا قول همکاری اقتصادی دادند و قرار شد به کمک ایجاد یک کانال ویژه‌ی ارتباط مالی ایران و اروپا (موسوم به SPV) کاری کنند که منافع حاصل از برجام، تا حدی برای ایران حاصل شود. اما از اروپایی‌ها نیز نه تنها آبی گرم نشد، بلکه این کشور‌ها به بهانه‌های دیگر –همچون مسائل حقوق بشری- تحریم‌های جدیدی علیه کشورمان وضع کردند. در چنین شرایطی، مسئولان بلندپایه‌ی عراق -که مهم‌ترین مقصد صادراتی ماست- بار‌ها اعلام کرده‌اند که قصد ندارند به تحریم‌های ضدایرانی امریکا بپیوندند؛ از این رو کشور همسایه‌ی عراق به مثابه یک منفذ تنفسی مهم تجاری، جایگاه ویژه‌ای برای ایرانِ در شرایط تحریم دارد.
همایش تجاری مشترک؛ بخش مهم سفر
در این سفر ظریف علاوه بر دیدار‌هایی جداگانه با رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر، وزیر خارجه‌ی عراق، رئیس پارلمان و سران گروه‌های مختلف سیاسی (مانند ائتلاف‌های سیاسی اصلاح و سازندگی، نصر و صدر) همراه با شش تن از وزرای عراق در کنفرانس تجاری مشترک ایران-عراق شرکت کرد. کنفرانسی که صد‌ها نفر از تجار و تولیدکننده‌های دو کشور در آن حضور داشتند و روش‌های توسعه محسوس تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه نیز در این کنفرانس، مورد بررسی قرار گرفت. وزیر امور خارجه‌ی کشورمان روز سه‌شنبه (۲۵ دیماه) در فضای مجازی از چشم‌انداز مشترک دو کشور در تجارت (یعنی رسیدن به افق دو برابر شدن حجم تجارت در سال پیش رو) نیز سخن گفت. این هدف‌گذاری در حقیقت به معنای توجه بخش اقتصادی دستگاه دیپلماسی کشورمان به کشور‌های منطقه است؛ اتفاقی که اگر چند سال پیش از این رخ می‌داد، می‌توانست جلوی بخش زیادی از فشار‌های اقتصادی اخیر را بگیرد. البته اکنون نیز اگر این الگو برای سایر کشور‌های منطقه –خصوصاً سوریه- نیز اتخاذ شود و شرایط برای مراودات اقتصادی تجار ایرانی با این کشور‌ها تسهیل شود، دستاورد مثبتی برای دستگاه دیپلماسی خواهد بود.
ضعف امریکا در ایجاد مانع برای تجارت ایران و عراق
رسانه‌های فارسی‌زبان انگلیسی و امریکایی در باب سفر ظریف به عراق، بیش‌تر روی این نکته تاکید کردند که این سفر چند روز پس از سفر مایک پمپئو به عراق صورت گرفت. اگر چه نگاهی به این رسانه‌ها، این تصور را ایجاد می‌کند که این سفر برای خنثی‌کردن رایزنی‌های احتمالی امریکا با عراق برای کاهش مراودات تجاری با ایران است، اما خبر‌ها حاکی از این است که حضور پمپئو در عراق بیشتر ناظر به سفر پیشین ترامپ به این کشور و اظهارات وی در مورد خروج نیرو‌های امریکایی از عراق بود. علاوه بر این، خبر‌ها حاکی از این است که سفر ظریف به عراق از یک‌ماه پیش برنامه‌ریزی شده بود، در حالی که حضور پمپئو در عراق بدون خبر قبلی و ناگهانی بود. عراق علاوه بر قرابت فرهنگی و سیاسی با ایران، به واردات برق و گاز از ایران شدیداً محتاج است و اساساً امکان کاهش چشم‌گیر واردات از ایران در کوتاه‌مدت برای عراق ممکن نیست. با این حال، لازم است بخش اقتصادی دستگاه دیپلماسی کشورمان بستر‌ها و زیرساخت‌ها را به گونه‌ای فراهم کند که صادرات غیرنفتی ایران به عراق به طور مستمر رشد یابد. ایران اکنون در بازار عراق با رقبایی مانند عربستان و ترکیه سر و کار دارد و عدم اتخاذ یک سیاست تجاری صحیح، مساوی با از دست دادن یک بازار بزرگ و قابل‌توجه برای ایران است.
رشد تجارت با عراق به مثابه رشد اقتصادی ایران
پژوهشگران معتقدند عراق در آینده برای تقویت تولید داخلی خود، تعرفه روی کالا‌های مصرفی را افزایش خواهد داد تا تولیدی‌های کوچک عراقی بتوانند روی پای خود بایستند. این از یک سو تهدیدی برای صادرات ایران به عراق است، اما از سوی دیگر فرصتی برای توسعه‌ی صادارت کالا‌های سرمایه‌ای و واسطه‌ای ایرانی به عراق است. با توجه به این‌که در دهه‌ی ۸۰ و ۹۰، ارزبری بخش‌های اقتصاد ایران –به ضرورت و به خاطر وجود تحریم‌ها- کاهش چشم‌گیری داشته و ایرانی‌ها سعی کردند کالا‌های سرمایه‌ای و واسطه‌ای مورد نیاز کارخانه‌های خود را، خود تولید کنند، اکنون این ظرفیت وجود دارد که ایران برای افزایش صادرات کالا‌های سرمایه‌ای و واسطه‌ای به عراق، برنامه‌ریزی کند. چون عراق در مسیر توسعه و بازسازی قرار دارد، ما در عراق با بازاری غنی مواجه هستیم که می‌تواند از طریق افزایش صادرات غیرنفتی ایران، حفظ رشد اقتصادی مثبت برای کشورمان در شرایط تحریم را تضمین کند. از این رو سفر اخیر وزیر امور خارجه‌ی کشورمان به عراق، بسیار مفید و مهم است و اگر در سال‌های آتی اهداف این دیدار محقق گردد، می‌توان این تحرک به موقع دیپلماتیک را آغاز مهم‌ترین تغییر رویه در سیاست‌های تجارت بین الملل ایران نامید.