شگفتی‌های انتخابات پارلمانی عراق

یک هفته مانده تا مهمترین رویداد سیاسی سال جاری در عراق، این کشور صحنه رقابتهای شدید انتخاباتی و تبلیغات نامزدها در ششمین دوره انتخاباتی پارلمانی است. برای بررسی بیشتر تحولات مربوط به انتخابات، الوقت؛ با سینا علیزاده، کارشناس مسائل عراق به گفتگو نشسته است. 

ابتدا لطفا مقداری درباره اهمیت انتخابات این دوره و تفاوت‌های آن با ادوار گذشته بفرمایید. ارزیابی شما از فضای سیاسی عراق در آستانه انتخابات پارلمانی ۲۰۲۵ چیست؟

علیزاده: در ابتدا برای درک اهمیت انتخابات عراق باید قانون جدید انتخاباتی مورد بررسی قرار گیرد. در این میان، مهمترین مولفه‌‌ای که در آرایش سیاسی و ترکیب بازیگران مهم به نظر می‌رسد، نوع ائتلافها است. نظام انتخاباتی عراق مبتنی سیستم تناسبی «سانت لیگو» است که باید در ذیل قانون انتخابات برگزار شود.

بعد از اعتراضات سراسری در سال 2019 که منجر به برکناری دولت عادل عبدالمهدی شد و طی آن قانون جدید انتخابات تصویب شد. این قانون جدید که مورد تایید نمایندگان مستقل بود روند ائتلافها و تعداد کرسیها را تغییر داد. تفاوتی که انتخابات  2021 با انتخابات فعلی دارد این است که لیست انتخاباتی آن زمان لیست باز بود و انتقال پذیری آرا برقرار نبود و مستقل‌ها وزن بیشتری داشتند و متعاقب آن وزن سیاسی احزاب و ائتلافهای بزرگ کاهش پیدا کرده بود.

بر اساس نتیجه انتخابات 2021، مستقل‌ها 54 کرسی کسب کردند و دیگر جریانهای سیاسی نیز در رقابت درون حزبی با اینکه آرای زیادی کسب کردند اما باتوجه به شیوه جدید انتخاباتی، نتوانستند وارد پارلمان شوند.  

بعد از انتخابات 2021 بن‌بست سیاسی رخ داد و اختلافات در بیت شیعی به وجود آمد و حتی شبه کودتایی در خیابانها از سوی برخی جریانهای سیاسی انجام شد. در نهایت مقتدی صدر 73 نماینده خود را از پارلمان خارج کرد و چارچوب هماهنگی از طریق ائتلاف با سایر احزاب کردی و شیعی و سنی توانست دولت السودانی را تشکیل دهد.

باتوجه به تجربه دور قبلی، در زمان برگزاری انتخابات استانی در 2023 قانون اصلاح شد. طبق این اصلاحات بر اساس آرای تناسبی تعداد حوزه انتخاباتی از 83 به 18 حوزه کاهش یافت و هر استان یک حوزه رای گیری خواهد بود و بنابراین در این دور از انتخابات افراد مستقل وزن چندانی نخواهند داشت و قدرت اصلی در دست احزاب سنتی خواهد بود. همچنین شخصیتهای بزرگی مانند محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق، نوری مالکی و محمد الحلبوسی می‌توانند نقش مهمی در کسب کرسی‌ها ایفا کنند.

به طور مثال در حوزه بغداد فرض می‌گیریم که السودانی یک میلیون رای کسب کند و با 100 هزار رای، وارد پارلمان خواهد شد و 900 هزار رای باقی مانده او به سایر نامزدهای لیست السودانی انتقال می‌یابد و افرد ته لیست که رای کمتری دارند می‌توانند وارد پارلمان شوند. بنابراین، ممکن است در لیست یک ائتلاف دیگر که سرلیست آن از السودانی رای کمتری داشته باشد، افراد با وجود آرای بیشتر نتوانند وارد پارلمان شوند و این قانون ملاک این دوره از انتخابات خواهد بود.

انتخابات عراق در همه دوره‌‌ها حائز اهمیت است، چون وزن سیاسی جریانها را مشخص می‌کند و تاثیر به سزایی در روند تصمیمات سیاسی، اقتصادی و امنیتی این کشور دارد. این دور از انتخابات که پس از تحولات دو سال اخیر در غرب آسیا انجام می‌شود اهمیت دوچندانی دارد. الآن در آستانه انتخابات، فشارهای سیاسی آمریکا به دولت عراق به ویژه علیه گروههای مقاومت افزایش یافته است، تا جایی که جلوی تصویب قانون حشدالعبی گرفته شده و تعدادی از گروهها و رهبران مقاومت تحریم شدند.

همه این عوامل تداعی کننده اهمیت وجود گروههای مقاومت در عراق است و به همین دلیل مقامات ارشد واشینگتن هشدار می‌دهند که حشدالشعبی باید منحل شود و سلاح تنها در اختیار دولت قرار گیرد. حتی اخیرا ادعا کرده‌اند که حشدالشعبی نباید در انتخابات حضور پیدا کنند و سعی دارند با این تهدیدات مقاومت عراق را تضعیف کنند. بنابراین، انتخابات از این جهت مهم است که اگر جریانی مخالف مقاومت روی کار آید در این صورت فشارها در پارلمان علیه گروههای مقاومت افزایش خواهد یافت و این دور انتخابات برای مقاومت اهمیت زیادی دارد.

نسبت به انتخابات گذشته در سال ۲۰۲۱، چه تفاوت‌هایی در نحوه تبلیغات، شعارها و گفتمان‌های انتخاباتی مشاهده می‌شود؟ حضور نیروهای مستقل و جوان در فهرست‌های انتخاباتی تا چه حد جدی و تأثیرگذار است؟

علیزاده: در هر دوره شاهد یک گفتمان مسلط در انتخابات بودیم مثلا در دوره پساداعش، گفتمان امنیتی و مقابله با تروریسم غالب بود و در این فضا، ائتلاف «الفتح» وابسته به مقاومت در ادوار قبلی توانست کرسی‌های بیشتری را کسب کند. الآن گفتمان غالب، توسعه و پیشرفت و سازندگی است و شعارهای نامزدها در چارچوب گفتمان ملی‌گرایی و توسعه قرار دارد و پرچمدار این گفتمان نیز السودانی است. به نظر می‌رسد در این انتخابات با توجه به لیستی که السودانی داده کرسی‌های بیشتری را کسب خواهد کرد.  

گفته می‌شود رقم بسیار هنگفت ۹ میلیلرد دلار در این انتخابات خرج شده است. چقدر این ارقام واقعی است و چنین هزینه‌ای از کجا نشات می‌گیرد و تاثیراتی میتواند در انتخابات داشته باشد؟

علیزاده: بر اساس گزارشها هزینه این دور از انتخابات بالاست و رقم 9 میلیارد دلاری اختصاص یافته هم نزدیک به واقعیت است و  پولهای کثیفی که از سوی برخی قدرتهای خارجی وارد عراق می‌شود برای خرید و فروش آراء و حتی شخصیتها و نمایندگان خرج می‌شود و بر اساس گزارش کارشناسان این دوره پرهزینه‌ترین دوره بوده است. این پولهای خارجی نیز باتوجه به قانون جدید انتخاباتی بر نتایج انتخابات تاثیر خواهد گذاشت. به طور مثال، دادن پول به رئیس قبایل برای رای دادن به لیستهای خاص سبب می‌شود تا مهره‌های مورد نظر خارجی‌ها کرسی بیشتری را کسب کنند.  

مهم‌ترین ائتلاف‌ها و جریان‌های سیاسی حاضر در این دوره چه گروه‌هایی هستند و آیا شگفتی خاصی در شکل‌گیری ائتلاف‌ها در این دور مشاهده می‌شود؟

علیزاده: در مورد مهم‌ترین ائتلافها، در بیت شیعیان السودانی با ائتلاف «دولت بازسازی و توسعه»، نوری المالکی با ائتلاف «دولت قانون»، عمار حکیم با «تیار الحکمه» و لیست مستقل هادی العامری با شاخه سیاسی «سازمان بدر»، الصادقون به رهبری قیس الخزعلی از جمله لیستهای اصلی هستند که در بسیاری از استانها کاندیدا دارند.

همچنین، ائتلافهای منطقه‌ای نیز در برخی استانها وجود دارد یا ائتلافی در یک استان که محل منازعه است مانند کرکوک، ائتلافهایی مانند «نینوا اولا» تشکیل شده است، یا استاندار واسط با ائتلاف «واسط اجمل بالخدمات» مستقل وارد انتخابات شده است. از جمله ائتلافهای دیگر می‌توان به ائتلاف مدنی مانند «البدیل» اشاره کرد که غربگرا و ضد ایران است.

در حوزه سنی ائتلافهای اصلی شامل ائتلاف «التقدم»، به رهبری الحلبوسی، ائتلاف «السيادة» به رهبری خمیس الخنجر و ائتلاف «العزم» به رهبری مثنی السامرائی، ائتلاف «تفوق» ابراهیم جبوری و ائتلاف القیاده، به رهبری محمودالمشهدانی است.

درباره شگفتی این دور از انتخابات می‌توان به ائتلاف السودانی اشاره کرد که در انتخابات قبلی تنها 2 کرسی کسب کرد ولی  در بین مردم و به ویژه در شهرک صدریه بغداد پایگاه مردمی بیشتری دارد. می‌توان گفت نوعی همپوشانی بین طرفداران مقتدی صدر و السودانی وجود دارد و مورد تایید صدر هم هست.  

السودانی در مبارزه با فساد نقش مهمی داشت و در جامعه عراق به عنوان یکی از پاکدست‌ترین افراد شناخته می‌شود. السودانی در این دور ائتلافی تشکیل داده و گفتمان توسعه خود را طی سه سال گذشته فعال کرده و زیرساختهای زیادی در  عراق بنا کرده و بنابراین کارنامه نسبتا موفقیتی از خود ارائه داده است. السودانی در لیست خود با 54 نماینده فعلی پارلمان در کنار شخصیتهایی مانند فالح الفیاض و احمد الاسدی و جریان مدنی ایاد علاوی و سایر افراد ائتلافی قدرتمند تشکیل داده و یکی از شگفتی‌های انتخابات خواهد بود و می‌تواند کرسی‌های بیشتری را کسب کند.

شگفتی دیگر حضور الحلبوسی در حوزه انتخابیه بغداد است، او در ادوار قبلی از حوزه انتخابیه الانبار ثبت نام کرده بود اما این بار از حوزه بغداد نامزد شده و می‌تواند با کسب آرای اکثر سنی‌ها در پایتخت کرسی‌های بیشتری را کسب کند و شاید بتواند به عنوان نفر دوم و یا سوم از حوزه بغداد انتخاب شود.

شگفتی سوم، احتمال از دست دادن تعدادی کرسی جریانهای شیعی است. باتوجه به با تحریم انتخابات از سوی جریان صدر و تعداد دیگری از جریانهای سیاسی مدنی، مشارکت کاهش خواهد یافت و این مسئله در بین شیعیان تاثیر خود را خواهد گذاشت و نتیجه آن در بغداد ملموس خواهد بود. در اقلیم کردستان نیز برخی احزاب کُرد خواستار تحریم انتخابات شده‌اند و لذا در این منطقه نیز مشارکت تا حدودی کاهش خواهد یافت.

در مقابل، بین جریانهای سنی مذهب شاهد افزایش مشارکت خواهیم بود و این بی‌ارتباط با تحولات اخیر منطقه نیست. با توجه به سقوط نظام بشار اسد و روی کار آمدن جریانهای سنی در سوریه، اهل سنت عراق نیز به دلیل نزدیکی جغرافیایی و سایر مولفه‌ها از نظام سنی سوریه تاثیر می‌پذیرد و این مسئله در افزایش مشارکت سنی‌ها تاثیر مثبتی خواهد گذاشت. همچنین تصویب قانون عفو عمومی، توسط نمایندگان اهل سنت که طی آن بیش از 35 هزار نفر از زندانیان با جرایم مختلف آزاد شدند کمک شایانی برای افزایش مشارکت در بین سنی‌ها خواهد داشت. این زندانیان آزادی خود را مدیون سران کنونی سنی در پارلمان هستند و این فضایی برای مشارکت بیشتر ایجاد کرده است. هر چند ممکن است که در روزهای آینده اتفاقات خاصی رخ دهد که مشارکت در سراسر عراق افزایش یابد اما تا این لحظه فضای مشارکت کاهشی است.

 نقش چارچوب هماهنگی (الإطار التنسیقی) در این انتخابات چگونه ارزیابی می‌شود؟ آیا می‌توان انتظار داشت در این انتخابات یکپارچگی درونی خود را حفظ کند؟

علیزاده: در حال حاضر شاهد اختلافاتی در داخل چارچوب هماهنگی هستیم اما امیدواریم که این اختلافات ظاهری باشد نه عمیق. در ادوار قبلی شاهد رقابت در داخل بیت شیعی و ائتلاف در خارج از خانه بودیم اما در این دوره رقابت در خارج از چارچوب هماهنگی هم وجود دارد. برخلاف دوره‌های قبلی که شیعیان یک لیست واحد می‌دادند و اتحاد در حوزه‌های استانی داشتند این بار چند لیست مجزا داده‌اند.

برای اینکه در چارچوب هماهنگی همگرایی پس از انتخابات ایجاد شود، به مولفه‌های زیادی بستگی دارد. اگر هر عضو  چارچوب هماهنگی پیروزی قاطع کسب کند مانند جریان صدر در دور قبل، این اختلافات بیشتر خواهد شد. باتوجه به فشارهای خارجی در شرایط کنونی چارچوب هماهنگی این احساس خطر را دارد که بن‌بست سیاسی پس از انتخابات چه خسارتهایی را برای شیعیان خواهد داشت. از اینرو، اگر رهبران چارچوب هماهنگی به این باور برسند که منافع ملی و شیعه را بر منافع فردی رجحان دهند می‌توانند یکپارچگی را حفظ کنند.  

مهمترین چهره‌های مطرح برای تصدی عنوان نخست وزیری کدامند و پیشبینی شما از کسانی که شانس اصلی را دارند چیست؟ وضعیت بقای نخست‌وزیری سودانی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

علیزاده: برای پست نخست وزیری نام افرادی مانند السودانی، نوری مالکی، عبدالامیر شمری، وزیر کشور فعلی عراق، عثمان غانمی، وزیر کشور سابق عراق، اسعد الایدانی، استاندار بصره و چند شخصیت دیگر مطرح است. در مورد بقای السودانی فعلا نمی‌توان اظهارنظر کرد اما تجربه‌ گذشته نشان داد که فردی مانند مصطفی الکاظمی بدون هیچ کرسی در پارلمان نخست وزیر شد و السودانی نیز تنها با دو کرسی نخست وزیر شد ولی حیدرالعبادی با کسب 40 کرسی نتوانست نخست وزیر شود و ممکن است السودانی پدیده انتخابات باشد اما کسب کرسی بیشتر به منزله نخست وزیر شدن نیست. به نظر نمی‌رسد السودانی در خارج از چارچوب هماهنگی شیعی بتواند نخست‌وزیر شود و برای بقای خود باید با این ائتلاف هماهنگ باشد.

صدر همچنان بر طبل تحریم می‌کوبد. اساسا جنس بازی سیاسی صدر چیست و به دنبال چیست؟ آیا تداوم پافشاری او بر این موضع با اقبال گسترده مردمی مواجه خواهد شد؟ 

تحریم انتخابات توسط جریان ملی شیعی مقتدی صدر، نه به معنای کناره‌گیری از سیاست، بلکه نشان‌دهندۀ اتخاذ یک استراتژی تأثیرگذاری از خارج نظام رسمی است. مهمترین محور کنشگری این جریان پس از انتخابات، استفاده از بسیج مردمی و فشار خیابانی در کنار سرمایه‌گذاری بر شبکه‌های اجتماعی، خیریه‌ها، مؤسسات دینی و ساختارهای محلی برای تقویت حمایت وفادارانه از هسته اصلی هواداران خود (پایگاه شیعه فقیر و شهرک صدر) خواهد بود.

مقتدی صدر با دوری از فرآیند تشکیل دولت و حفظ وجهه «اپوزیسیون ضدفساد»، خود را در جایگاه «ناجی» ملی قرار می‌دهد تا از طریق قدرت بسیج هوادارانش (به‌ویژه در زمان بحران‌های سیاسی یا نارضایتی عمومی و کاهش مشروعیت نظام سیاسی و یا کاهش قیمت نفت و بحران اقتصادی و...)، دولت و پارلمان جدید را تحت فشار دائمی قرار دهد و برای کسب امتیازات سیاسی از ابزار خیابان استفاده کند.

در کنار اهرم فشار خیابان، جریان صدر به صورت غیرمستقیم از طریق نفوذ در ساختارهای دولتی و لابی‌گری غیررسمی به کنشگری ادامه خواهد داد. هواداران و کادرهای صدر در لایه‌های میانی نهادها همچنان اهرم فشار خواهند بود. همچنین، صدر تلاش خواهد کرد تا با تمرکز بر تقویت پایگاه مذهبی و اجتماعی، مشروعیت خود را فراتر از سیاست‌های حزبی(تثبیت خود به‌عنوان یک مرجع دینی مهم و ملی در عراق در پسا آیت الله سیستانی) تثبیت کند و با تکیه بر گفتمان ملی‌گرایی عراقی و ضدیت با نفوذ خارجی، به‌ویژه انتقاد آزادانه از گروه‌های مسلح غیردولتی، رهبری فراجناحی خود را در صحنۀ سیاسی عراق حفظ نماید.

جریان صدر جریان ریشه دار و مهم عراق و شیعه است و لذا حفظ و بازگشت این جریان کمک شایانی به کیان شیعه خواهد داشت و در نقطه مقابل طرد این جریان مطلقا به ضرر کیان شیعی است

 در آستانه انتخابات، تا چه اندازه شاهد دخالت یا تأثیرگذاری بازیگران خارجی مانند آمریکا، و کشورهای عربی و ... هستیم؟

علیزاده: در مورد دخالت و نفوذ قدرت‌های خارجی در این دور از انتخابات، شاهد هستیم که ترکیه، قطر، امارات و آمریکا با انتقال پولهای کلان به عراق در پی تاثیرگذری بر نتایج آن به نفع خودشان هستند. در مورد آمریکا به طور خاص می‌توان گفت که عراق به شکل ساختاری در اشغال آمریکا قرار دارد و ساختارهای اقتصادی، امنیتی و سیاسی این کشور تحت سلطه واشینگتن است و به همین دلیل با اعمال فشارهای سیاسی و اقتصادی به دولت بغداد در روند سیاستهای کلان عراق تاثیر می‌گذارد.

الآن با روی کار آمدن دونالد ترامپ، توازنی که قبلا بین عراق و آمریکا وجود داشت از بین رفته، و شعار دولت ترامپ این است که «یا با ما یا علیه ما». در چارچوب این گفتمان، عراق باید روابط خود را با ایران کنار بگذارد و برای رسیدن به این هدف، به تحریم اقتصادی و تهدیدات امنیتی متوسل شدند تا روابط بغداد و تهران را برهم بزنند.  

تمام کارکنان عراق حقوق‌بگیر دولت هستند و بر اساس برآوردها حدود 5 میلیارد دلار حقوق به کارکنان دولت پرداخت می‌شود و همه این مبالغ از طریق فروش نفت انجام می‌شود که آنهم اول به بانک فدرال رزرو آمریکا منتقل می‌شود و از آنجا به صورت ماهانه به عراق سرازیر می‌شود. بنابراین، می‌توان گفت اگر اهرم اقتصادی بر علیه عراق فعال شود و دلارها منتقل نشود، شاهد افزایش قیمت دلار در برابر دینار خواهیم بود و این مسئله بحران اقتصادی را تشدید خواهد کرد. از اینرو، هر شخصیتی که در عراق نسخت وزیر شود با دولت آمریکا همکاری خواهد کرد.

در مجموع، انتخابات پیش روی عراق، لحظه‌ای تعیین‌کننده برای حفظ یکپارچگی این کشور، تقویت جایگاه شیعیان در ساختار قدرت و تداوم نقش محوری عراق در محور مقاومت در برابر طرح‌های آمریکایی-صهیونیستی است. ناکامی نیروهای مقاومت در این انتخابات ممکن است عراق را به دام سلطه آمریکا و متحدانش بیندازد، زمینه‌ساز پیشبرد پروژه «اسرائیل بزرگ» شود، محاصره ایران را تشدید کند و پیوندهای محور مقاومت را سست نماید. آمریکا با بهره‌گیری از ابزارهای سیاسی، اقتصادی و انتخاباتی در پی تضعیف مقاومت است.