ورود ایران به آفریقا از دروازه الجزایر

در آستانه برگزاری مذاکرات مهم تهران و واشنگتن در شهر مسقط، پایتخت عمان، به تازگی «عباس عراقچی»، وزیر خارجه ایران به شهر الجزیره، پایتخت الجزایر سفر کرده است. «اسماعیل بقایی»، سخنگوی وزارت خارجه ایران با انتشار تصاویری از این سفر، گفته است که دیدار مقامات ارشد ایرانی و الجزایری با هدف تامین منافع مردم هر دو کشور صورت گرفته است.

الجزایر به عنوان کشوری آفریقایی، از لحاظ وسعت در رتبه دهمین کشور بزرگ جهان قرار دارد. این کشور در آفریقای شمالی واقع شده و دارای سواحل مدیترانه ای و ناحیه داخلی صحرای کویر است. بزرگترین کشور در افریقا دارای روابط تاریخی با ایران است و در طی بیش از نیم قرن گذشته، تهران و الجزیره به ندرت در روابط دوستی دوجانبه خود دچار چالش شده‌اند.

الجزایر همچنین یادآور یک قرارداد تاریخی برای ایران است. در سال 1975 میلادی، یعنی حدود نیم قرن پیش، عهدنامه الجزایر به عنوان قراردادی میان ایران و عراق با وساطت الجزایر منعقد شد. این قرارداد خط مرزی ایران و عراق در آب‌های اروند رود را تعیین کرد و به دلیل انتشار اعلامیه مشترک دو کشور در ۱۵ اسفند ۱۳۵۳ (۶ مارس ۱۹۷۵) در الجزیره پایتخت الجزایر که پیش‌زمینهٔ امضای پیمان‌نامه شد به «پیمان الجزایر» معروف شد. الجزایر همچنین محل امضای تمام پیمان‌ها و پیوست‌ها و موافقتنامه‌های مرتبط با عهدنامه تعیین خط مرزی ایران و عراق بوده است.

در حال حاضر نیز در شرایطی که قرار است مقامات ایرانی یک دیدار تاریخی را در مسقط با مقامات آمریکایی داشته باشند، وزیرخارجه ایران مهمان الجزایری‌ها شده و احتمالا چند روز پس از سفر به الجزایر، مقامات ایرانی و آمریکایی با هم در مسقط عمان دیدار خواهند کرد. با این حال، روابط ایران با الجزایر بسیار فراتر از برخی تحولات سیاسی کوتاه مدت است.

فلسطین، فصل مشترک تهران و الجزیره

هم مردم ایران و هم الجزایری‌ها از مهمترین حامیان آرمان آزادی فلسطین در میان کشورهای اسلامی هستند. تابستان گذشته عبدالمجید تبون، رئیس جمهور فعلی الجزایر، در جریان کمپین انتخاباتی خود اظهاراتی تأثیرگذار و محکم در حمایت از مسئله فلسطین بیان کرد و گفت که «به خدا قسم ما هرگز از فلسطین و به طور خاص از غزه دست نمی‌کشیم.» ارتباط میان الجزایر و فلسطین بسیار فراتر از تحولات فعلی و جنگ جاری در غزه است. از نظر تاریخی می‌توان این ارتباط را از زمان صلاح‌الدین ایوبی و همچنین از سال ۱۹۴۸ و آغاز جنبش اشغالگرایانه صهیونیسم ریشه یابی کرد. در روزهای نکبت، الجزایری‌ها در کنار فلسطینیان ایستادند و بسیاری از آنها در فلسطین به شهادت رسیدند، حتی در زمانی که الجزایر تحت استعمار فرانسه بود.

در واقع الجزایر به‌عنوان یکی از کشورهای پیشگام در جهان عرب، در طی دهه‌ها با اتخاذ مواضع قاطعانه به حمایت از فلسطین و مقابله با سیاست‌های رژیم اسرائیل پرداخته است. دولتمردان الجزایر بارها و بارها مخالفت خود را با رژیم صهیونیستی به دلیل اشغالگری، نقض حقوق بشر و سیاست‌های توسعه‌طلبانه این رژیم علیه فلسطینیان اعلام کرده‌اند.

عراقچی، وزیرخارجه ایران نیز در سفر اخیر خود به الجزایر  از مواضع این کشور در حمایت از فلسطین قدردانی کرد و گفت که ما به نقش و جایگاه الجزایر در شورای امنیت در دفاع از فلسطین احترام می گذاریم. این موضع گیری وزیرخارجه ایران نشان داد که مسئله فلسطین همچنین اصلی‌ترین موضوع مشترک میان دو کشور ایران و الجزایر است و هر دو طرف بر سر آزادی فلسطین دارای موضع واحد و یکسان هستند.

ورود ایران به شمال آفریقا، اخراج اسرائیل از اتحادیه آفریقا

نکته جالب آن است که همزمان با سفر وزیرخارجه ایران به الجزایر در شمال آفریقا، الجزایر و دیگر کشورهای شرکت کننده در نشست سالانه اتحادیه آفریقا با حضور سفیر رژیم صهیونیستی در این نشست مخالفت و وی را اخراج کردند.  این اقدام ضربه‌ای بزرگ به تلاش‌های اسرائیل برای نفوذ در قاره آفریقا به شمار می‌رود و همان اقدامی است که مقامات ایرانی بارها بر آن تاکید کرده و خواستار قطع هرگونه ارتباط سیاسی و دیپلماتیک با تل آویو شده‌اند. اخراج نماینده اسرائیل و محکومیت جنایات این رژیم در اتحادیه آفریقا همچنین نشان‌دهنده تغییرات جدی در مواضع کشورهای آفریقایی و تقویت همبستگی آنها در حمایت از ملت فلسطین است. جمهوری اسلامی ایران نیز از همین منظر همسویی و نزدیکی بسیاری به کشورهای آفریقایی از جمله الجزایر دارد.

نگاه غرب به حضور ایران در شمال آفریقا

رسانه‌های غربی با نگرانی زیادی سفر عباس عراقچی به آفریقا را گزارش کرده‌اند. در گزارش رسانه‌های غربی و یا عرب زبان ضد جمهوری اسلامی گفته شده است که علاقه مندی ایران برای تقویت روابط با الجزایر بخشی از تلاش ایران برای تضمین جایگاه خود در غرب آفریقا از طریق توافق نامه های همکاری اقتصادی با کشورهای این منطقه از جمله الجزایر است. به ادعای این رسانه‌ها، ایران برای دستیابی به اهداف خود با تکیه بر نفوذ اجتماعی برای جذب روشنفکران و هنرمندان در این کشورها تلاش می‌کند.

واقعیت اما آن است که الجزایر نیز علاقه مند به نزدیکی به جمهوری اسلامی ایران بدلیل مواضع مشترک منطقه‌ای دو طرف است. سال گذشته در ماه مارس 2024، الجزیره و تهران در جریان سفر شهید آیت الله «ابراهیم رئیسی»، رئیس جمهور فقید ایران به الجزایر، شش قرارداد همکاری امضا کردند. در واقع الجزایر پس از بدتر شدن روابطش با برخی کشورها، به دنبال خروج از انزوا در محیط آفریقایی است، چون این کشور بویژه در چند سال گذشته روابط پرچالشی با کشورهای ائتلاف ساحل شامل نیجر، مالی و بورکینافاسو داشته است و این کشورها سفیران خود را از الجزایر فراخوانده‌اند. الجزایر همچنین با بستن حریم هوایی خود با مالی پس از سقوط یک پهپاد اطلاعاتی متعلق به مالی، مقامات این کشور آفریقایی را به مداخله  متهم کرد. بر این اساس در حال حاضر برای الجزایر روابط نزدیک با ایران یک فرصت برای شکستن انزوای خود در آفریقاست.

 نزدیکی ایران و الجزایر در غرب آفریقا نیز نگرانی‌‎هایی را از سوی مراکش ایجاد کرده که روابط نزدیکی با اسرائیل دارد. مراکش با طرح ادعای حمایت ایران از جبهه جدایی طلب پولیساریو روابط خود را با تهران از سال 2018 قطع کرد، هرچند تهران آمادگی خود برای ترمیم روابط با مراکش را اعلام کرده است. اگر تهران و مراکش موفق به احیای روابط دوجانبه خود شوند، ایران می تواند به عنوان یک میانجی به کاهش تنش میان الجزایر و مراکش هم کمک کند. این شرایط اما مطلوب غرب و اسرائیل که تلاش دارند تا ایران را منزوی جلوه دهند، نیست. با این حال سفر عراقچی به الجزایر نشان دهنده فصل جدیدی از پویایی دیپلماسی ایران در آفریقاست و حتی با گسترش این روابط، ایران می‌تواند جایگاهی میانجی گر را در کاهش تنش در روابط کشورهای شمال آفریقا داشته باشد.

فرصت‌های اقتصادی الجزایر برای ایران

این را نیز باید در نظر داشت که الجزایر برای ایران می‌تواند یک کشور با موقعیت اقتصادی ویژه باشد. وسعت سرزمینی، منابع طبیعی، ثبات قابل قبول و چهارمین دارنده ذخایر گاز جهان همگی فرصت‌هایی است که برای فعالیت و سرمایه‌گذاری ایران در الجزایر مناسب به نظر می‌رسد. اقتصاد نفتی و خیز بلند الجزیزه برای عضویت در سازمان‌هایی چون شانگهای و بریکس حکایت از آن دارد که الجزایر هم مانند ایران بدنبال یک جهان چندجانبه‌گراست. حوزه بهداشت و درمان، بیوتکنولوژی، خودرو، زیرساخت‌ها، صنعت فناوری‌های عرصه نانو و انرژی مهمترین بسترهای همکاری ایران و الجزایر در سال‌های گذشته بوده است که اکنون می‌تواند گسترش یابد.

ایران در سال 1402 هم بیش از یک میلیون و ۱۳۴هزار دلار کالای غیرنفتی به الجزایر صادر کرده است که نسبت به سال قبل از خود رشد ۱۰۹ درصدی داشته است. این جدای از محصولات فراوری شده نفتی ایران در الجزایر است. لذا برای ایران، کشور الجزایر یک بستر مناسب برای فرصت‌های اقتصادی و تجارت خارجی است که تهران می‌تواند از آن بهره گیرد و حتی به الجزایر به عنوان دروازه ورود به دیگر کشورهای آفریقایی نگاه ویژه داشته باشد.