چرا ادراک فساد، بیشتر از خود فساد است!؟

پایگاه رهنما:

فساد چای دبش، دوباره موضوع فساد را بر سر زبان‌ها آورد و این فضا را تقویت کرد که فساد اقتصادی در کشور ما گسترده است. اگر چه مبارزه با فساد ضروری است و شکی نیست که حتی اگر یک مورد هم فساد وجود داشته باشد، باید با آن مبارزه کرد اما بررسی موردی همین ماجرای چای دبش نشان می‌دهد که ادراک فساد در افکار عمومی ما ایرانیان، بسیار بیش از حجم خود فساد است. به‌طور مثال اکنون این تصور وجود دارد که در مورد چای دبش، 4 میلیارد دلار سرقت صورت گرفته است. در حالی که دکتر علی سرزعیم -اقتصاددان نهادگرا- در سرمقاله‌ای که در روزنامه‌ی دنیای اقتصاد نوشت، توضیح داده است که اصلاً همین حجم دلاری فسادی اعلام شده نشان می‌دهد که احتمالاً بزرگنمایی شده است. البته آمارهای غیررسمی منتشرشده از پرونده چای دبش هم این موضوع را تایید می‌کنند. در این گزارش به شاخص ادراک فساد و عوامل موثر بر آن در اقتصاد ایران پرداخته‌ایم.

• رتبه‌های ایران

نهادهای بین‌المللی در موضوع فساد، دو شاخص تعریف کرده‌اند و آمارش را ارائه می‌کنند: شاخص جهانی فساد  (GCI) و شاخص ادراک فساد  (CPI). بر اساس این آمارها، ایران در شاخص ادراک فساد با کسب نمره‌ی 25 از 100 در بین 180 کشور دنیا در جایگاه 147م قرار گرفته است. در حالی که در شاخص جهانی فساد با کسب نمره‌ی 65.85، رتبه 172 را در بین 196 کشور بدست آورده است. اگر بخواهیم به این آمارها اتکا کنیم، وضعیت «فساد» و «ادراک فساد» در ایران تقریباً با هم همخوان است. این در حالی است که پرسش از نخبگان و خبرگان دانشگاهی و همچنین نگاهی شهودی به وضعیت نشان می‌دهد که احتمالاً این آمارها، توسط نهادهای بین‌المللی منتشرکننده، با دقت اندازه‌گیری و ارزیابی نشده‌اند یا نمونه‌هایی که مورد استفاده قرار گرفته، نماینده وضعیت کل جامعه نبودند. با این حال اگر چه شاخص ادراک فساد که توسط سازمان شفافیت بین‌الملل منتشر می‌شود، به دلیل روش جمع‌آوری داده و منبع انتشار آن قابل اعتماد و اعتنا نیست، اما از زیرشاخص‌های آن می‌توان به عوامل موثر بر ادراک فساد (بر اساس روش‌شناسی این شاخص) پی برد.

• زیرشاخص‌های ادراک فساد

مهم‌ترین زیرشاخص‌های ادراک فساد عبارتند از «چابک بودن بروکراسی»، «خدمات قضایی با کیفیت»، «نبود رشوه» و «وجود شفافیت». در مورد چابک بودن بروکراسی باید گفت هر قدر فرایند کارهای اداری کوتاه‌تر و الکترونیک‌تر باشد، شهروندان احساس فساد کمتری دارند. خدمات قضایی با کیفیت هم مهم هستند. در میان خدمات دولتی، خدمات قضایی پررنگ‌تر است. هر قدر کارآمدتر باشد و شهروندان ببینند اگر حقشان ضایع شد، در مدت‌زمان کوتاهی با مراجعه به دستگاه قضایی به حقشان می‌رسند، احساس فساد در آن جامعه کمتر می‌شود. رشوه نیز در ادراکی که مردم از فساد دارند، خیلی مهم است. هر قدر مردم کمتر در اطراف خود ببینند که کارمندان دولت رشوه دریافت می‌کنند، ادراک فساد کمتر می‌شود و در مقابل اگر خودشان با کسی که رشوه دریافت می‌کند مواجه شوند، آن تجربه را به کل کشور تعمیم می‌دهند. شفافیت نیز مولفه‌ای بسیار مهم و تاثیرگذار در کاهش ادراک فساد است. مثلاً در استخدام دولتی، اگر آزمون کتبی یا نمرات در آزمون شفاهی (و مصاحبه) اگر افراد کاملاً در جریان نمرات خود باشند، احساس و ادراک فساد کاهش پیدا می‌کند.

• دبش؛ یک نمونه

شرکت چای دبش در بازه‌ی سال‌های 1397 تا 1401 چیزی حدود 3 میلیارد و 165 میلیون دلار ارز دریافت کرده است. از این مقدار، 1 میلیارد و 500 میلیون رفع تعهد ارزی نشده و مابقی آن (حدود یک میلیارد و 665 میلیون دلار) به‌لحاظ رفع تعهد ارزی مشکلی ندارد. از این 1 میلیارد و 500 میلیون، یک میلیارد و 300 میلیون هنوز چند ماهی برای رفع تعهد ارزی فرصت دارد اما به‌نظر می‌رسد شرکت برای رفع تعهد مشکل داشته باشد. تصویر رسانه‌ای از فساد چای دبش آن است که یک نفر، نزدیک به 4 میلیارد دلار از درآمدهای ارزی را دزدیده و رفته است. این در حالی است که اولاً حجم کل ارز تخصیص داده شده به این شرکت (که بخش قابل توجهی از آن به صورت چای یا ماشین‌آلات مربوط به کارخانه چای است)، به کشور وارد شده است. در ثانی، این شرکت ما به ازای ارزی که دریافت کرده، ریال داده است. سوم اینکه ارز نیمایی دریافت کرده است که از ارز 28 هزار و 500 تومان بیشتر بوده و در بسیاری از روزها که این شرکت ارز نیمایی دریافت کرده، از نرخ ارز در بازار کمتر بوده است. بنابراین برای محاسبه‌ی اندازه‌ی کل فساد، باید «ما به‌التفاوت نرخ ارز نیمایی دریافت شده‌ی رفع تعهد نشده با نرخ ارز بازار در زمان دریافت ارز» محاسبه شود.

• منطق مبارزه با فساد

بنابراین ادراک فساد از خود فساد در کشور حتماً بیشتر است. اما بخشی از آن ادراک به دلیل خدماتی است که جمهوری اسلامی ارائه داده است و بخشی از آن نیز به دلیل آرمان‌های عدالت‌خواهانه‌ی انقلاب اسلامی است. بر اساس آمارهای بانک جهانی، در سال 1976 (سال قبل از انقلاب اسلامی)، 37 درصد مردم ایران می‌توانستند بخوانند و بنویسند. جمهوری اسلامی این را به حدود 80 درصد رساند. همچنین سهم افراد با تحصیلات دانشگاهی، پس از انقلاب رشد چشمگیری پیدا کرد. این توانمندسازی مردم در انقلاب اسلامی، روی ادراک فساد اثر دارد. هر چه مردم سواد کمتری داشته باشند، ادراک فساد کمتری نیز دارند. فقر مطلق نیز پس از انقلاب کاهش قابل توجهی داشت؛ از 50 درصد به 10 درصد در سال 1390 و حدود 30 درصد در سال 1400 رسید.

بنابراین طبیعی است که هر چه مردم، از تامین نیازهای اولیه فراتر می‌روند، فرصت پیدا می‌کنند مطالبات فراتر -از جمله مبارزه با فساد- داشته باشند و این خودش روی ادراک فساد اثر مثبت دارد. همچنین شاخص توسعه انسانی (HDI) نیز پس از انقلاب، افزایش قابل توجه داشت که روی ادراک فساد، اثر مثبت دارد. از همه مهم‌تر اینکه منطق جمهوری اسلامی، منطق مطالبه‌گری و مبارزه با فساد است. اصلاً رهبر معظم انقلاب در بیانیه‌ی گام دوم، یک توصیه از 7 توصیه را به «عدالت و مبارزه با فساد» اختصاص داده‌اند و در این بخش، توقع عمومی را بالا برده و وضع فعلی را «غیر قابل قبول» توصیف کردند. ایشان همچنین همگان را به مبارزه با فساد دعوت کردند. طبیعی است در کشوری که دیکتاتوری باشد و دیکتاتور، اجازه‌ی عرض اندام در مورد فسادهای موجود به کسی ندهد و به‌طور سیستماتیک با شفافیت مقابله کند، ادراک فساد کمتر از وضعیتی خواهد بود که در آن مقام معظم رهبری(مدظله العالی)، مبارزه با فساد را وظیفه‌ی آحاد مردم بداند.

• جمع‌بندی

نتیجه آنکه اولاً فساد بد است، برای جامعه‌ی اسلامی ما از همه جا بدتر. حتی مقدار کوچکی از فساد نیز پذیرفته نیست و آحاد مردم اجتماع موظفند برای مبارزه با فساد اقتصادی و اداری، هر کاری از دستشان بر می‌آید انجام دهند. با این حال اما شواهد نشان می‌دهند ادراک فساد در افکار عمومی ایرانیان بسیار بیشتر از فساد است و ضروری است، این ادراک واقعی شود. بخشی از ادراک فساد به دلیل مشکلات اقتصادی دهه‌ی 1390 است. مردم وقتی می‌بینند قدرت خریدشان رشد خوبی ندارد، احساس می‌کنند حتماً دارد جایی فساد اقتصادی صورت می‌گیرد که ما وضعمان خوب نیست. این عامل، با بهبود شاخص‌های کلان اقتصادی رفع می‌شود و عملکرد دولت سیزدهم در همین راستا است. عوامل دیگر موثر بر ادراک فساد، به زیرشاخص‌های ادراک فساد مربوط هستند. در کنار همه‌ی این‌ها باید بدانیم چون جمهوری اسلامی سطح سواد را بالا برده و مطالبه‌گری را در عموم مردم نهادینه کرده، بخشی از ادراک فساد، مربوط به این عامل است و اتفاقاً این حساسیت مردم خوب است و می‌تواند به ساختار برای مقابله با مفاسد کمک کند.