تحریم چاقویی که دیگر نخواهد برید!

پایگاه رهنما:

تحریم اقتصادی ابزاری است که ایالات متحده آمریکا و همچنین برخی از دیگر کشورهای غربی از آن برای تحمیل اراده‌ی سیاسی خود با سایر کشورها و ملت‌ها استفاده می‌کنند. ایران نیز بارها هدف این تحریم‌ها قرار گرفته است. تا جایی که بررسی‌ها نشان می‌دهند تحریم‌های دهه‌ی 1390، شدیدترین تحریم‌های تاریخ اقتصادی بشر بودند و علیه ایران اعمال شدند. البته برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تحریم‌هایی که پس از جنگ روسیه و اوکراین، از جانب غربی‌ها به روسیه اعمال شدند با تحریم‌های ایران در دهه 1390 برابری می‌کند. وقتی بیانات مسئولان ارشد کشورمان را می‌بینیم، به وضوح مشخص است که پیش از دهه‌ی 1390 تحریم‌ها را بی‌اثر (یا دارای اثر اندک) می‌دانستند اما پس از آن همواره بر اثر داشتن تحریم‌ها تاکید کرده‌اند و البته به درستی اضافه‌ کرده‌اند که «تحریم، آن اثری که آمریکایی‌ها دنبالش بودند را نگذاشته است»؛ یعنی بدیهی است که تحریم، به اقتصاد ایران آسیب زده، اما نتوانسته اقتصاد ایران را دچار فروپاشی کند یا از طریق فشار‌های معیشتی، نظام سیاسی در ایران را تغییر دهد. به‌عکس، اتفاقاً ایرانی‌ها هم توانسته‌اند تحریم‌ها را دور بزنند و هم در موارد بسیاری، از تهدید فرصت ساخته‌اند و وضعیت اقتصادی را بهبود بخشیده‌اند.    

• ابزارها کند می‌شوند!

اگر چه تحریم‌ها علیه ایران اثر داشته است، اما نتوانسته اراده‌ ملت ایران را تحت تاثیر قرار دهد. اما سوال اینجاست که اثر این تحریم‌ها تا کی برقرار خواهد ماند!؟ واقعیت این است که هر ابزاری کند می‌شود. وقتی کسی از یک چاقو هم زیاد استفاده می‌کند، به مرور خواهد دید که دیگر چاقو مثل سابق نمی‌برد. این مسئله در مورد ابزار تحریم، جدی‌تر است. چنـد روز پـس از شـروع تهاجم روسـیه بـه اوکراین در 24 فوریـه 2022، رعنـا فروهر سـتون‌نویس Times Financial از جهـان ما بعـد دلار، تجزیـه مالـی و ظهـور نظـام مالـی دوقطبـی حـول دالر آمریـکا و رنمینبـی (renminbi) چین خبر داد. مارتیــن ولــف –تحلیلگر ارشد اقتصادی این نشریه- نیز بــا بــه اشــتراک گذاشــتن دیــدگاه فروهــر، بــر شـتاب گرفتـن رونـد ضـد جهانی‌سـازی تأکیـد کـرد. همچنین گیتا گوپینــاث -معــاون اول مدیــر عامـل صنـدوق بین‌المللـی پول- نیز فــوران تحریم‌هــا و نظــام ارزی چنــد بخشــی را شــروع یــک ترتیبــات چندقطبــی بــا ارزهــای جایگزیــن می‌دانــد کــه بیــن گروه‌هــای مختلفــی از کشــورها مـورد اسـتفاده قـرار می‌گیـرد. بنابراین این تحلیل که «ابزار تحریم به مرور کند خواهد شد»، طرفدارانی جدی در دنیا دارد.

• مضرات تحکم اقتصادی

اخیراً کارلا نورلوف گزارشی مهم در مورد تحریم‌ها، ژئوپلیتیک، و نظم پولی جهانی نوشته است. در این گزارش که با عنوان «آیا تحکم اقتصادی، سلطه ارزهای غربی را تهدید می‌کند؟» به‌طور مشترک توسط سه موسسه مهم غربی منتشر شده، آمده است: «ایالات‌متحده و اروپا تا چه حد می‌توانند از قدرت اقتصادی خود برای اهداف ژئوپلیتیک استفاده کنند؛ نقطه مطلوب جایی است که کشورهای هدفِ تحریم، به برپایی ارتباطات و مؤسساتی که این تفاوت‌های ژئوپلیتیک را از بین می‌برند وادار نشوند.» این در حالی است که اکنون به نظر می‌رسد آمریکا از بس از ابزار تحریم استفاده کرده، دیگر از نقطه‌ی مطلوب گذر کرده است و به مرور باید شاهد آن باشیم که میزان استفاده از دلار به عنوان یک ارز جهان‌روا کمتر شود و به‌مرور توان اقتصادی ایالات متحده در تحریم‌کردن نیز کاهش یابد. در این گزارش، همچنین آمده است: «نظام‌های پرداخت به طور عمده با ارزهای جهان‌روا کار می‌کنند. اگر کشورهای ناشر ارز جهان‌روا، آن مسیرِ امنِ انتقال را که سایر کشورها برای روزهای سختشان روی آن حساب باز کرده‌اند مسدود کنند آنگاه کشورها ارزهای جایگزین‌ تحریم‌ناپذیر را نگه‌‌داری می‌کنند یا به ذخایر غیر ارزی روی می‌آورند؛ در این صورت نظام ارزی، تسویه‌نشده باقی می‌ماند.»

• سه شرط نظام ارزی چندقطبی

نورلوف در این گزارش معتقد است برای تثبیت یک نظم ارزی چندقطبی، سه چیز باید تغییر کند: «اولاً، مبادلات تجاری و مالی بین کشورهایی که مشتاق استفاده از ارزهای جایگزین هستند باید افزایش یابد. ثانیاً، ارزهای جایگزین باید در اقتصاد باز و سیستم‌های پرداخت به‌راحتی قابل دسترسی باشند تا امکان فعال کردن تراکنش‌های فرامرزی فراهم شود. ثالثاً، ظرفیت جذب سایر ناشران ذخایر باید افزایش یابد.» مروری بر تحولات اقتصادی بین‌المللی نشان می‌دهد این سه مورد در حال تحقق هستند. توافق‌های دوجانبه برای استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری، مانند توافق‌های بین چین و روسیه یا بین روسیه و هند، نقش بین‌المللی ارزهای ملی این کشورها را افزایش نخواهد داد. با این حال، اگر چندین جفت کشور در مبادلات نفتی خود از ارز چین استفاده کرده و متعاقباً استفاده از دلار در بازارهای نفت کاهش یابد، بر جنبه بین‌المللی دلار اثر منفی خواهد گذاشت. پژوهشگران معتقدند افزایش فشارها بر روسیه می‌تواند سرعت پیدا شدن یک ارز جهان‌روای جایگزین دلار را افزایش دهد.

• سابقه‌ی شکست

چند سال پیش از نورلوف، ریچارد نفیو –که به معمار تحریم‌ها علیه ایران در دولت اوباما معروف است- در کتاب «هنر تحریم‌ها» به ظرافت‌های تحریم‌کردن اشاره کرده بود و گوشزد کرده بود که اگر تحریم، هنرمندانه انجام نشود ممکن است اثرگذاری‌اش را از دست بدهد. نفیو در مورد اهداف به تحریم‌ها بر پایه دو عامل مهم بحث می‌کند: درد و استقامت. او معتقد است «درد و استقامت دو متغیر کلیدی تحریم هستند. رابطه بین توانایی یک هدف برای حل درد و فشار تحریم‌ها مهمترین عامل برای سیاستمداران است.» ریچارد نفیو در این کتاب درباره‌ی شکست استراتژی تحریم‌های آمریکا علیه ایران می‌نویسد: «آمریکایی‌ها پس از اعمال تحریم‌های فعال (بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۴) دریافتند که علاوه بر نفت و گاز، صنایعی مانند پتروشیمی، خودرو و کالاهای مصرفی بیشتر از همه تحت تأثیر تحریم‌ها قرار گرفته‌اند. بر این اساس، در سال ۲۰۱۰ تحریم‌هایی علیه پتروشیمی ایران اعمال شد که شامل واردات بنزین به ایران نیز می‌شد، اما این استراتژی خیلی زود شکست خورد، زیرا ایرانی‌ها شروع به بهینه‌سازی مصرف سوخت کردند که منجر به کاهش مصرف شد. همچنین تولید سوخت (بنزین و گازوئیل) را در پالایشگاه‌های خود افزایش دادند. از این طریق موفق می‌شوند استراتژی تحریم پتروشیمی و گاز را دور بزنند.» نتیجه آنکه آمریکا، سابقه‌ی شکست در تحریم‌ علیه ایران را دارد.

• جمع‌بندی

نتیجه آنکه اگر چه در کوتاه‌مدت ممکن است تحریم اثراتی داشته باشد و برای ایران نیز در دهه‌ی 1390 اثراتی داشته است، اما اولاً خود غربی‌ها تاکید دارند که تحریم برای ایران آورده‌هایی داشته است و ساختار اقتصادی ما را تحکیم بخشیده است و در ثانی، تشدید استفاده از این ابزار توسط آمریکایی‌ها باعث شده است تا پژوهشگران– از جمله خود غربی‌ها- پیش‌بینی کنند که در آینده چاقوی تحریم غرب دیگر نخواهد برید و همچنین ابزار تحریم به ضد خودش بدل شده و کمک می‌کند از جهان‌روایی دلار، به نظام ارز چند نرخی در دنیا برسیم. به‌موازات این اتفاقات با توجه به کاهش سهم آمریکا از اقتصاد جهانی –که در ده سال آینده ممکن است به زیر 20 درصد برسد- و همچنین افزایش سهم چین در اقتصاد جهانی –که در ده سال آینده به 30 درصد نزدیک می‌شود- عملاً ابزار تحریم در بلندمدت افول آمریکا را تسریع خواهد کرد.