در ستایش کاهش بدهی خارجی

پایگاه رهنما:

بدهی خارجی کشور در سال 1400 نسبت به سال قبل کاهش پیدا کرده است. استقراض خارجی یکی از مهمترین روش‌های تأمین مالی برنامه‌های توسعه، در کشورهای در حال توسعه است و جالب آنکه در ایامی که اقتصاد جهانی با بحران کرونا مواجه بود، بدهی خارجی بسیاری از این کشورها بیشتر شده است اما در همین مدت، کشورمان مسیر دیگری را پیموده است. البته افزایش بدهی خارجی، محدود به کشورهای در حال توسعه نیست و مثلاً بانک مرکزی ایتالیا چندی پیش اعلام کرد که بدهی دولتی این کشور به بالاترین حد خود (یعنی به حدود ۲.۷۴ تریلیون یورو) رسیده است. بسیاری از رسانه‌ها این را به فال نیک گرفتند. اما چرا اقدام دولت در کاهش بدهی خارجی خوب است!؟ آیا همیشه و در هر شرایطی، کاهش بدهی‌های خارجی دولت مطلوب است!؟ سابقه‌ی دولت‌های پیشین در مورد بدهی خارجی، چه بوده است و امروز از آن تجارب چه درسی باید گرفت!؟ در این یادداشت به بررسی پاسخ این پرسش‌ها پرداخته‌ایم.

• آمارهای کاهش بدهی

مطابق گزارش جدید بانک مرکزی، بدهی خارجی کشور در پایان اسفند سال 1400 نسبت به ماه مشابه سال قبل از آن با 467 میلیون دلار کاهش، از  9 میلیارد و 142 میلیون دلار به 8 میلیارد و 675 میلیون دلار رسیده است که حدود 2.5  میلیارد دلار آن بدهی‌های کوتاه‌مدت و 6.1 میلیارد دلار آن نیز بدهی‌های بلندمدت است. بر اساس این گزارش، معادل یورویی بدهی خارجی ایران نیز در تاریخ مورد بررسی، حدود 7.8 میلیارد است که 5.5 میلیارد یورو از این میزان، حجم بدهی‌های میان‌مدت و بلندمدت بوده و 2.2 میلیون یورو حجم بدهی‌های کوتاه‌مدت است. پیشتر رهبر معظم انقلاب نیز در یکی از دیدارها با مسئولان نظام کاهش بدهی‌های خارجی نظام را یک موفقیت برشمردند و فرمودند: «کشور ما با وجود تحریم، با وجود سختگیری‌ها، دچار بدهکاری نشد. خیلی از کشورها را شما نگاه کنید همسایه و غیر همسایه‌ی ما با اینکه نه تحریم بودند، نه این همه دشمنی داشتند، سیصد میلیارد، چهارصد میلیارد به بانک جهانی، به صندوق بین‌المللی [پول]، به فلان کشور بدهکار شدند. بدهکاری ما نزدیک صفر است صفر نیست، امّا نزدیک صفر است این موفقیّت کمی نیست؛ این خیلی مهم است.»

• بدهی؛ خوب یا بد!؟

اما آیا بدهکاری تحت هر شرایطی بد است!؟ اگر چنین نیست، چرا رهبر انقلاب ناچیز بودن بدهی خارجی کشورمان را یک موفقیت می‌دانند؟ واقعیت این است که صرف داشتن بدهی خارجی، بد نیست. مثلاً ممکن است یک بازاری معتبر که سود ماهانه‌اش 200 میلیون است، 40 میلیون چک نیز کشیده باشد و به عبارت دیگر، 40 میلیون بدهکار باشد. این نگران‌کننده نیست. اما وقتی یک کارمند ساده با حقوق 4 میلیون تومان، 40 میلیون تومان بدهکار باشد نگران‌کننده است. همچنین یک وقتی ممکن است انسان به یک موسسه‌ی قرض‌الحسنه بدهکار باشد (به دلیل آنکه وام گرفته است). این ایرادی ندارد ولی اگر همین فرد به یک نزول‌خور بدهکار باشد و مجبور باشد پول را با درصد سود بسیار بالا پس بدهد، جای نگرانی دارد. پس به زبان ساده، دو عامل در نگران‌کننده بودن بدهی افراد مهم هستند که همین عوامل در بدهی خارجی یک کشور هم باید مورد توجه باشد: یکی نسبت بدهی به درآمد و دیگری اینکه از چه کسی قرض گرفته‌ایم و قرار است با چه نرخی بازپرداخت کنیم.

• شرایط ایران

بنابراین نگرانی رهبر معظم انقلاب از همین دو جهت قابل درک است: اولاً اقتصاد ایران با وضعیت رشد اقتصادی پایین رو به رو ست و پیش از این نیز در دهه‌ی 1390، رشد واقعی اقتصاد ایران تقریباً صفر بوده است. در ثانی، موقعیت‌هایی که برای دریافت وام‌های خارجی از سوی برخی نهادهای بین‌المللی وجود دارد (مانند صندوق بین‌المللی پول و ...) سابقه‌ی خوبی در کمک مالی به کشورهای در حال توسعه ندارند و عمداً این کشورها را با مشکلاتی مواجه می‌کنند. البته سومین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد نیز این است که از آن وام و قرض خارجی در چه جهتی قرار است استفاده شود. اگر وام بگیریم و آن‌را در صنایع یا پروژه‌های پر بازده سرمایه‌گذاری کنیم، خوب است اما متاسفانه در ادوار پیشین، دولت‌ها از خود اقدامات خطرناک و اشتباهی در این خصوص بروز می‌دادند. مثلاً در دولت آقای هاشمی، وام‌هایی گرفته شد که در نوع قرارداد دقت نشده بود. بنابراین با جهش نرخ دلار، با بحران بدهی‌های خارجی مواجه شدیم که نرخ تورم را به بالای 50% رسانده بود. همچنین در دولت سید محمد خاتمی نیز در کشور وامی گرفته شد و به جای اینکه خرج ساختن مترو شود، حقوق و مزایای برخی از کارمندان با آن پرداخته شد!

بنابراین با توجه به پیشینه و شرایط خاص اقتصاد ایران، کاهش بدهی خارجی در کنار اینکه دولت در ماه‌های اخیر تلاش کرده است تا بدهی‌های داخلی دولت قبل را نیز پرداخت کند، اقدامی مثبت ارزیابی می‌شود اما این بدان معنا نیست که در آینده نیز حتماً باید همیشه بدهی خارجی کشور منفی باشد. اگر شرایط اقتصادی در وضعیت پایدار و مناسبی قرار گرفت و کشورها یا منابعی حاضر به وام دادن به ما بودند و همچنین آن قرض و بدهی، در برنامه‌های دولت ایران صرف امور با بازدهی اقتصادی بالا شود، ممکن است بدهی خارجی کشور برای مدتی بالا برود ول مورد تایید و تحسین اقتصاددانان نیز قرار بگیرد. بنابراین شرایط در مثبت یا منفی بودن میزان بدهی خارجی، بسیار دخیل است.