پیدا و پنهان طرح جدید ترکیه برای حمله به شمال سوریه و سناریو‌های پیش‌رو

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در اوایل هفته گذشته از قصد خود برای صدور فرمان حمله جدید به شمال سوریه برای ایجاد منطقه امن در سرتاسر مرز‌های این کشور به عمق ۳۰ کیلومتر به منظور فاصله گرفتن گروه‌های تروریستی (پ ک. ک. و شاخه سوری آن) خبر داد. پس از این اظهارات در ۲۶ می ۲۰۲۲ (۵ خرداد ۱۴۰۱) جلسه شورای امنیت ملی ترکیه به ریاست اردوغان، برگزار شد که طی آن بیانیه‌ای در حمایت و ضرورت انجام عملیات درون مرزی و برون مرزی برای مقابله با گروه‌های تروریستی پ. ک. ک/ک. ج. ک-ی. پ. د/ی. پ. گ، فتو و داعش صادر شد.

متعاقب صدور این بیانیه، نیرو‌های تروریست تحت الحمایه آنکارا تحرکاتی جدید را آغاز کرده‌اند. همزمان گزارش‌ها از این امر حکایت دارند که در ۲۶ می ۲۰۲۲ (۵ خرداد ۱۴۰۱) کاروانی از نیرو‌های نظامی ترکیه وارد منطقه عزاز در شمال غربی سوریه و شمال حلب شده‌اند. هر چند نیرو‌های نظامی ترکیه و نیرو‌های تحت حمایت آنکارا آرایشی نظامی را به خود گرفته، اما تا کنون جدول زمانی برای این عملیات تعیین نشده است.

برنامه‌ریزی ترکیه برای انجام حمله نظامی جدید در شمال سوریه، در شرایطی است که پیش‌تر در جریان کشته شدن دو سرباز و زخمی شدن پنج تن دیگر از نظامیان ترکیه در مسیر کاروان ارتش این کشور در بزرگراه "اوتستراد" در استان ادلب واقع در شمال غرب سوریه در ۱۵ اکتبر ۲۰۲۱ (۲۳ مهر ۱۴۰۰) رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه از لبریز شدن صبر ترکیه و آماده شدن برای انجام یک جمله قریب الوقوع سخن به میان آورده بود. البته در این مقطع به دلیل مخالفت صریح آمریکا و روسیه عملا تصمیم انجام حمله با شکست قطعی و عدم اجرایی شدن مواجه شد.

مع‌الوصف، اکنون این پرسش قابل طرح است که رجب طیب اردوغان از طرح حمله جدید به سوریه چه اهدافی دارد و چرا بازه زمانی کنونی را برای حمله احتمالی برگزیده است؟ در سطحی دیگر  این پرسش قابل طرح می‌باشد که احتمالا  کشور‌های آمریکا و روسیه، چه واکنشی را در برابر حمله احتمالی ترکیه در صورت عملیاتی شدن اتخاذ خواهند کرد؟



عملیا‌های نظامی ترکیه؛ از سپر فرات تا تلاش برای کامل کردن کریدور منطقه امن

اظهارات و انگیزه‌های دولت ترکیه در طرح حمله احتمالی جدید به شمال سوریه به وضوح با هدف تحقق رویای ایجاد منطقه امن در مرز جنوبی این کشور با سوریه می‌باشد. دولت‌مردان ترک از همان آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ همواره بر طرح ایجاد منطقه امن به عمق ۳۰ کیلومتر و طول ۸۲۲ کیلومتر (کل نوار مرزی ترکیه با کشور سوریه) تا کید داشته‌اند که با مخالفت صریح دیگر بازیگران مواجه شده‌اند. هر چند ترکیه حتی در برخی مناطق از استان حلب به مراتب از عمیق ۳۰ کیلومتر بیشتر پیشروی کرد که نمود بارز آن در جریان تصرف کانتون عفرین در سال ۲۰۱۸ بود. با این اوصاف، اکنون به نظر می‌رسد ترکیه در پی آن است که به هدف آرمانی خود در ایجاد نوار مرزی در مرز‌های جنوبی دست یابد. به منظور روشن شدن هر چه بیشتر معادلات ضروری به نظر می‌رسد که سیر تصرفات نظامی و عملیانت این کشور علیه کرد‌های سوریه مورد بررسی قرار بگیرد.

اولین عملیات تحت عنوان «سپر فرات» در فاصله زمانی ۲۴ آگوست ۲۰۱۶ (۳ شهریور ۱۳۹۵) تا ۲۹ مارس ۲۰۱۷ (۹ فرودین ۱۳۹۶) صورت گرفت و طی آن مناطق مابین جرابلوس تا اعزاز در شمال استان حلب توسط نظامیان تحت حمایت این کشور کنترل شد.

عملیات دوم تحت عنوان شاخه زیتون از ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸ (۳ دی ۱۳۹۶) تا ۲۴ مارس ۲۰۱۸ (۴ فرودین ۱۳۹۷) انجام شد که طی آن کانتون عفرین به تحت اشغال قرار گرفت. در همین عملیات گروه تروریستی تحریر الشام (جبهه النصره سابق) چند پایگاه نظامی را در ادلب ایجاد کرد.

سومین عملیات ترکیه تحت عنوان چشمه صلح بر خلاف دو عملیات سابق که در غرب رودخانه فرات صورت گرفته بود، در شرق بود. این عملیات در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹ (۲۵ مهر ۱۳۹۸) به منظور برای عقب راندن شبه نظامیان کرد سوریه موسوم به «نیرو‌های دمکراتیک سوریه» از مناطق مرزی «الرقه» و «الحسکه» سوریه صورت گرفت و پس از یک هفته با عقب‌نشینی کرد‌ها از عمق ۳۲ کیلومتری خاک سوریه و توافق آنکارا و واشنگتن به نتیجه رسید. در مجموعه در نتیجه سه مرحله عملیات نظامی مناطق تحت کنترل ترکیه و نیرو‌های تحت‌الحمایه‌اش بر اساس نقشه (۱) قابل ترسیم است.

نقشه (۱) مناطق کنونی تحت کنترل بازیگران مختلف در سوریه

حال در وضعیت جدید دولت ترکیه در پی آن است که سایر مناطق منفصل در مرز‌های جنوبی خود که همچنان در اختیار کرد‌ها است را به کنترل در آورده و کریدور امنینتی مورد نظر خود را در تمامی این مناطق تحقق ببخشد. در حمله احتمالی جدید مناطقی همانند منبج،   عین العرب (کوبانی) و نواحی مابین راس العین تا شرقی‌ترین مرز استان حسکه مورد نظر عملیات ارتش ترکیه می‌باشد. در این میان، انگیره ترکیه برای کنترل شهرک تل‌رفعت و سپس منبج محدوده‌ای فراتر از هدف‌گذاری نفوذ تا عمق ۳۰ کیلومتری را نیز شامل می‌شود. در مجموع هدف جدید ترکیه در ایجاد کمبرند امنیتی را می‌توان در قالب نقشه (۲) ترسیم کرد.

نقشه (۲): نوار امنیتی موردنظر ترکیه برای ایجاد منطقه امن



تدارک حمله به بهانه اسکان پناهجویان، اما با اهداف انتخاباتی

در توجیه حمله احتمالی جدید ترکیه به مناطق شمالی سوریه، همانند سال‌های گذشته آنکار موضوع انتقال پناهجویان سوری را مطرح کرده است. آنکارا در توجیه حمله خود طرحی برای جابجایی یک میلیون پناهجوی سوری در مناطق "آزاد شده" جدید توسط ارتش ترکیه را روی میز گذاشته است. اما باید توجه داشت که مساله آوارگان تنها سرپوشی برای انگیزه‌های انتخاباتی اردوغان و حزب عدالت و توسعه می‌باشد.

در نتیجه بحران اقتصادی و نیز وحدت اپوزیسیون، طی دو سال گذشته جایگاه اردوغان و حزب مطبوع‌اش به شدت متزلزل شده و تمامی شواهد از احتمال پایان قدرت آن‌ها در انتخابات آتی ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه حکایت دارد. در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد اردوغان همانند سال ۲۰۱۸ در تلاش است تا با طراحی یک حمله خارجی جدید زمینه را برای پیروزی خود در انتخابات جدید فراهم نماید.

از یک سو، هرچه زمان انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی ترکیه در ژوئن ۲۰۲۳ نزدیک‌تر می‌شود، موضوع پناهجویان سوری توسط اردوغان نیز بیشتر مطرح می‌شود. از سوی دیگر، اردوغان در تلاش است با کسب یک پیروزی بزرگ در حمله به شمال سوریه، مجددا نیرو‌های مردمی جامعه ترکیه را در راستای حمایت از حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری بسیج کند.



اردوغان و ماهی‌گیری از آب گل‌آلود بحران اکراین

در سطحی دیگر، طرح حمله احتمالی ترکیه به شمال سوریه در بازه زمانی کنونی، به نوعی وقت‌شناسی رجب طیب اردوغان برای امتیازگیری از اعضای ناتو به ویزه ایالات متحده آمریکا قابل ارزیابی است. آنکارا در سال ۲۰۲۱ طرح حمله به شمال سوریه را مطرح کرد که با مخالفت صریح دولت جو بایدن مطرح شد، اما در مقطع کنونی، سران سیاسی این کشور به وضوح نسبت به این امر آگاه هستند که به واسطه تاثیرات شروع جنگ در اوکراین در ۲۴ نوامبر ۲۰۲۲، اعضای ناتو به شدت در موضوع پیوستن سوئد و فنلاند به این سازمان دست به دامان آنکار هستند.

در واقع، اخیراً کشور‌های فنلاند و سوئد پس از دهه‌ها بی‌طرفی، مطالبه عضویت در ناتو را مطرح کرده‌اند، اما آنکارا به مانع بزرگ تحقق این عضویت جدید تبدیل شده است. بنابر اساس‌نامه پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که هم‌اکنون ۳۰ عضو (۲۸ کشور اروپایی و به علاوه آمریکا و کانادا) دارد، می‌بایست تمامی اعضا عضویت یک بازیگر مدعو را تصویب و تایید کنند. در صورت مخالفت حتی یکی از اعضا نیز پذیرش عضو جدید صورت نخواهد گرفت؛ لذا به طور حتم اراده مخالف آنکارا به معنای عدم پذیرش دو کشور فنلاند و سوئد خواهد بود.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد اردوغان با آگاهی از نیاز ویژه اعضای ناتو و آمریکا برای پیوستن سوئد و فنلاند به پیمان آتلانتیک شمالی، در پی آن است که از فرصت بهره گرفته و در میان سکوت و انفعال غربی‌ها پروزه ایجاد منطقه امن در نوار جنوبی خود را به سرانجام برساند.



مواضع روسیه و آمریکا و معمای حمله ترکیه به شمال سوریه

همزمان با آگاهی اردوغان از احتمال سکوت و انفعال کشور‌های غربی در برابر حمله ترکیه به شمال سوریه،   روسیه نیز دیگر کشوری است که در نگاه استراتژیست‌های ترک، در مقطع کنونی به دلیل درگیری در بحران اوکراین، امکان مقابله با خواسته روسیه را ندارد. در واقع از نگاه سران حزب عدالت و توسعه، بازه زمانی کنونی بهترین موقعیت برای تحقق ایجاد منطقه امن می‌باشد؛   چرا که مسکو نیز به علت درگیری در بحران اوکراین در پی کاهش تعداد نظامیان خود در سوریه است.

با این وجود باید توجه داشت که طرح چنین استدلالی به هیچ عنوان با واقعیات میدانی همخوانی نداشته و ندارد. همان‌گونه که اخیرا سرگئی لاوروف اعلام کرده، مسکو به درخواست رئیس‌جمهور قانونی جمهوری عربی سوریه و دولت قانونی این کشور از سال ۲۰۱۴ در این کشور حضور دارد و ماموریت‌هایش در راستای اجرایی شدن قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت بوده و تا زمان بازپس‌گیری کامل خاک جمهوری عربی سوریه از دمشق حمایت خواهد کرد.

متعاقب ایراد این اظهارات از سوی لاوروف،  نیرو‌های روسی حاضر در فرودگاه قامشلی در شمال شرق سوریه با راسال تجهیزات جدید نظامی از جمله هواپیما‌های جنگی و بالگرد تقویت شدند؛ لذا می‌توان نتیجه گرفت که روس‌ها با قاطعیت تمام مخالف هرگونه اشغال‌گری و حمله جدید ترکیه به نوار مرزی شمال سوریه بوده و تقویت نیرو‌های در فرودگاه قامشلی نیز با هدف مقابله احتمالی با انگیزه ترکیه برای ورود ره عمق بیشتر از ۳۰ کیلومتر در استان حسکه صورت گرفته است.

علاوه بر روسیه، دولت آمریکا نیز تاکنون واکنش چندان قوی‌ای نسبت به حمله احتمالی ترکیه به شمال سوریه نشان نداده است، تنها به ابزار نگرانی در سطح سخنگوی وزارت امور خارجه اکتفا کرده است. با این وجود با قاطعیت می‌توان این گزاره را مطرح کرد که با وجود نیاز آمریکا به ترکیه در بحث پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو و درگیر بودن مسکو در بحران اوکراین، نمی‌توان از تغییر مواضع مسکو و واشنگتن در قبال حمله نظامی ترکیه سخن به میان آورد.



سناریو‌های پیش‌رو در برابر حمله احتمالی ترکیه به شمال سوریه

با توجه به مواضع آمریکا و روسیه در قبال حمله احتمالی جدید نظامی ترکیه به شمال سوریه، در ارتباط با سناریو‌های پیش‌رو می‌توان به اختصار به چند سناریو اشاره کرد. بعیدترین و نامحتمل‌ترین سناریو در وضعی جاری ورود آمریکا و روسیه به تقابل نظامی به ترکیه در صورت عملیاتی کردن حمله نظامی به شمال سوریه می‌باشد. واقعیت امر چنین سناریویی نه در عرصه معادلات میدانی و نه به علت تبعات آن ممکن نیست.

دیگر سناریوی محتمل این است که کشور‌های آمریکا و روسیه در برابر عملیات جدید نظامی ترکیه در شمال سوریه به صورت غیررسمی منطقه پرواز ممنوع اعلام کنند. به عبارت دقیق‌تر این دو قدرت برای نشان دادن مخالفت خود با حمله آنکارا و نیرو‌های تحت الحمایه‌اش آسمان را بر روی جنگنده‌ها و پهپاد‌های ترکیه ببندند. چنین سناریویی تا حدودی محتمل بوده، اما می‌تواند عواقب غیرقابل پیش‌بینی‌ای نیز به همراه داشته باشد.

دیگر سناریوی محتمل این است که ایالات متحده آمریکا و کشور‌های اروپایی در واکنش به عملیاتی شدن حمله نظامی ترکیه به مناطق تحت کنترل کرد‌های سوریه، تحریم‌های بزرگ و گسترده اقتصادی را علیه این کشور اعمال نمایند. چنین سناریویی محتمل‌ترین سناریوی ممکن بوده و از زمینه‌های بیشتری برای تحقق برخوردار است. در مجموع می‌توان اظهار داشت که با وجود اختلاف‌نظر واشنگتن و مسکو در بحران اوکراین، این دو کشور پیرامون حمله احتمالی ترکیه به نوار مرزی شمال سوریه از موضعی واحد برخوردار هستند.